Rib and Sea

Γράφει η Ελένη Χαλκιάδου - Βαξεβανίδου.

Σκόπιμο, καθώς νομίζω, είναι αυτές τις μέρες των Απόκρεω, να θυμίσουμε την ιστορία της μάσκας.  Κι αυτό γιατί η μάσκα αποτελεί κυρίαρχο παρακολούθημα των ημερών και χωρίς αυτήν δεν νοείται μασκαράτα. Σύμφωνα, λοιπόν, με την Αναλυτική Ψυχολογία του Κάρλ Γιούνγκ, όλοι οι άνθρωποι φέρουν προσωπείο, την "περσόνα", όπως την αποκαλεί ο διάσημος ψυχαναλυτής.  Αυτό το διαμορφώνουμε σαν προσωπικότητες, ανάλογα με τον εαυτό που θέλουμε να προβάλουμε προς τα έξω, στο περιβάλλον μας. Η περσόνα όχι  μόνο προβάλει στους άλλους αυτό που θέλουμε να δείξουμε, αλλά καλύπτει έντεχνα και ένα άλλο κομμάτι του εαυτού μας, που ο Γιούνγκ αποκαλεί Σκιά και έχει να κάνει με τον «κακό» μας σκοτεινό εαυτό, τον οποίο όχι μόνο θέλουμε να κρατήσουμε κρυμμένο από το περιβάλλον μας, αλλά και από εμάς τους ίδιους, γιατί δεν αντέχουμε να τον αντιμετωπίσουμε. Όπως, λοιπόν, είναι εμφανές, το προσωπείο, η μάσκα, ήδη αποτελεί αρχετυπικό στοιχείο της προσωπικότητας και είναι τόσο παλιό όσο και ο άνθρωπος.

Η πρόσθετη μάσκα, με τη μορφή κατασκευασμένου προσωπείου έλκει, επίσης, την καταγωγή της από την αυγή της ανθρωπότητας. Γεννήθηκε από την έμφυτη ανάγκη της αλλαγής προσωπικότητας και σε  κάθε περίπτωση είχε να κάνει με την κάλυψη της ταυτότητας ενός ατόμου και της προβολής προς τα έξω κάποιου άλλου. Σαν πολιτιστικά αντικείμενα, οι μάσκες έχουν χρησιμοποιηθεί παγκοσμίως και σε όλες τις χρονικές περιόδους με διαφοροποίηση σε εμφάνιση όσο και σε χρήση και συμβολισμό. Στα πρώϊμα στάδια εξέλιξης, ο άνθρωπος  προσπαθεί να προσομοιάσει προς το θείο, και ανάλογα με τα αντικείμενα λατρείας που μπορεί να ήταν ιερά ζώα η ζωόμορφες θεότητες,  χρησιμοποιεί  σε μαγικοθρησκευτικές τελετές, μάσκες ως πολεμιστής, ιερέας και μάγος.

Στο μεταφυσικό επίπεδο, χρησιμοποιούνται επίσης και οι νεκρικές μάσκες, ως αποτύπωση της μορφής υπό  το πρίσμα της αιωνιότητας.  Στοχεύουν στην επικοινωνία του θανόντα με το συμπαντικό πνεύμα, τον βοηθούν να αποχωρήσει και τον προστατεύουν από κακόβουλα πνεύματα στο ταξίδι του προς τον Άλλο Κόσμο. Στην αρχαία Αίγυπτο, αποτελούν οδηγό επιστροφής του πνεύματος στο μουμιοποιημένο σώμα.

Χρυσές νεκρικές μάσκες, έχουν ανευρεθεί σε τάφους βασιλέων των Ασιατικών Βασιλείων, σε μούμιες των Ίνκας και αλλού. Ιδιαίτερα στα  κτερίσματα των ταφικών κύκλων των Μυκηνών συμπεριλαμβάνονται και χρυσές προσωπίδες, που υποδηλώνουν την βασιλική ή πριγκιπική καταγωγή του ταφέντα, με έμφαση στη χρυσή μάσκα του Ταφικού Κύκλου Α  που βρέθηκε από τον Σλήμαν, ο οποίος πίστεψε ότι ανήκε στον Βασιλέα Αγαμέμνονα (1550 π.Χ. περίπου – Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών).

Η διασημότερη όμως, παγκοσμίως, νεκρική μάσκα, είναι αυτή του Φαραώ Τουτανγχαμών. Στην Αίγυπτο, την ίδια εποχή περίπου, οι Φαραώ δεν θάβονται πλέον σε πυραμίδες, αλλά σε τάφους, στην Κοιλάδα των Βασιλέων.  Ο τάφος του Τουτανγχαμών που ανακαλύφθηκε το 1922, έκρυβε ένα καταπληκτικό θησαυρό από πολύτιμα αντικείμενα, κοσμήματα , τρόφιμα και ρούχα.  Η μούμια του Φαραώ, έφερε μάσκα φτιαγμένη από χρυσό, λάπις, λάζουλι και άλλους ημιπολύτιμους λίθους (1340 π.Χ. περίπου – Κάϊρο, Αιγυπτιακό Μουσείο).

Τα μορφολογικά στοιχεία της μάσκας προέρχονται από φυσικές κυρίως μορφές και κατηγοριοποιούνται ως ανθρωπομορφικές  και θηριομορφικές.  Συνήθως αναπαριστούν υπερφυσικά όντα, προγόνους, η  φανταστικές φιγούρες. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή της μάσκας, ήταν ξύλο, μέταλλο, όστρακα,φελλός, ελεφαντόδοντο, πηλός, πέτρα, φτερά, δέρμα, γούνα, χαρτί ύφασμα και κέρατα.  

Τη χρήση μάσκας συναντάμε και στην πρώϊμη λίθινη εποχή. Χρησιμοποιείται σε μαγικοθρησκευτικές τελετές για πρόληψη και θεραπεία ασθενειών στις κοινωνίες της Βορείου Αμερικής. Επίσης σε  τελετές γονιμότητας, από χορευτές που αναπαριστούν σύννεφα, πνεύμα βροχής και αστέρια και ανευρίσκονται κυρίως  στις Νοτιοδυτικές Ηνωμένες Πολιτείες.  

Στην κεντρώα Αφρική, στο Κονγκό, χρησιμοποιούνται σε μυητικές τελετές ενηλικίωσης, τεράστιες έγχρωμες μάσκες που μοιάζουν με περικεφαλαίες. Εδώ η μάσκα ενσαρκώνει τον νέο ρόλο του μυηθέντος στην κοινωνία.

Στο Θιβέτ, οι ιερείς και οι λάμας, χρησιμοποιούν μάσκες σε ιερές τελετουργίες εξορκισμού δαιμόνων, που αναπαριστούν μορφές θεών και δαιμονικών μορφών.

Η θεατρική μάσκα εμφανίζεται στην Ελλάδα, σε αρχαία τραγωδία που ανέβασε ο Θέσπις στην 61η Ολυμπιάδα, δηλ. μεταξύ 536-532 π.Χ.  σύμφωνα με το λεξικό ΣουΙδας. Η μεταμφίεση σχετίζεται άλλωστε, εκτός των άλλων καταβολών και συμβολισμών, και με τη λατρεία του Διονύσου και τη γένεση του δράματος. Τοτέμ, δηλαδή, ιερό έμβλημα του Διονύσου ήταν ο τράγος και γι αυτό οι χορευτές κατά τις εορτές του Θεού μεταμφιέζονται σε τράγους, φορώντας τραγίσια δέρματα και τοποθετούν στο κεφάλι τους κέρατα. Έτσι ξεφεύγουν από την ανθρώπινη κατάσταση και περνούν σε μία θεϊκή έκσταση, κάνοντας πράξεις μιμητικές των αναπαραγωγικών κυρίως στοιχείων της ζωής.  

Ο κορυφαίος Λατίνος λυρικός ποιητής Οράτιος λέγει ότι οι «υποκριτές» (ηθοποιοί), είχαν το πρόσωπό τους αλλειμένο αρχικά με τρυγία (λάσπη κρασιού), που άλλαζε τα χαρακτηριστικά τους. Απαρρίθμηση προσωπείων έχει κάνει ο Έλληνας φιλόσοφος από τη Ναύκρατη της Αιγύπτου Πολυδεύκης στο έργο του «Ονομαστικόν» , αλλά τα προσωπεία μας είναι περισσότερο γνωστά από τις παραστάσεις και τα πήλινα προσωπεία που έχουν σωθεί.  

Αρχικά, την θεατρική μάσκα, με τραγικά ή κωμικά στοιχεία, έφτιαχνε ο τεχνίτης πάνω στο πρόσωπο του ηθοποιού, το οποίο άλειφε με λάδι.  Μετά χρησιμοποιώντας βαμβακερό ύφασμα βουτηγμένο σε αλευρόκολλα και με τελική επικάλυψη γύψου, της έδινε μορφή την οποία σε στο τελευταίο στάδιο έβαφε. Η θεατρική μάσκα από την στιγμή που θα φορεθεί από τον ηθοποιό, αποκτά μία ουσιαστική δυναμική.  Ο ηθοποιός υπόκειται σε μία ψυχολογική αλλαγή και όντας σε μία ενδιάμεση κατάσταση (trance), αφομοιώνει την πνευματική δύναμη του χαρακτήρα που παριστά η μάσκα.  

Έτσι, τον Μεσαίωνα και μέχρι τον 16ο αιώνα, χρησιμοποιείται σε έργα μυστηρίου, με θέματα από την Βίβλο.  Στην Αναγέννηση, όπου παρατηρείται έξαρση του θεατρικού δρώμενου, μέχρι και τον 18ο αιώνα , το θέατρο βασίζεται σε  δραματουργικά σενάρια των Αρχαίων Ρωμαίων. Αργότερα, στην Commedia dell Arte, συναντάμε στον Αρλεκίνο και στην Κολομπίνα, τις απλές μαύρες μάσκες, οι οποίες δεν εκφράζουν συγκεκριμένο συναίσθημα σε αντίθεση με τις περισσότερες αρχαίες μάσκες. Έτσι, οι ηθοποιοί εκφράζονται περισσότερο με την παντομίμα. Στο πασίγνωστο θέατρο ΝΟ, της Ιαπωνίας, καταγράφονται 125 διαφορετικές θεατρικές μάσκες, οι οποίες είναι όλες παραδοσιακές και αναπαριστούν μορφές ηλικιωμένων ανθρώπων, θεούς, θεές, δαίμονες και ξωτικά.

Τον Μεσαίωνα, επίσης, κάνει την εμφάνισή της η βενετσιάνικη μάσκα.  Αρχικά χρησιμοποιείται στη Βενετία, σαν επαναστατική πράξη για απόκρυψη ταυτότητας  ή συναισθημάτων.  Πολύ συχνά για την κάλυψη παράνομων δραστηριοτήτων και παρανόμων σχέσεων ή εμπλοκής σε πολιτικά σκάνδαλα. Η χρήση μάσκας δημόσια απαγορεύεται σταδιακά με νομοθετικές διατάξεις και περιορίζεται στα θρυλικά βενετσιάνικα καρναβάλια. Η βενετσιάνικη μάσκα αποτελεί όχι μόνο κεντρικό πυρήνα του καρναβαλιού , αλλά αποκτά και θρυλική διάσταση. Αριστουργήματα τέχνης, οι βενετσιάνικες μάσκες είναι χειροποίητες, ζωγραφισμένες στο χέρι, από δέρμα, πεπιεσμένο χαρτί, πορσελάνη ή πρωτότυπη τέχνη από γυαλί, διακοσμημένες με φτερά, πολύτιμα μέταλλα και λίθους. Χορηγοί του καρναβαλιού είναι τηλεοπτικά δίκτυα και άλλοι φορείς.  

Τελικά, μάσκες καρναβαλιών, όπως στο Ρίο, το Halloween, Mardi Gras, κ.α. είναι μάσκες εντυπωσιακές, αστείες, εξωφρενικές, γκροτέσκ, τρομακτικές ή χαρούμενες. Υπό αυτή τη μορφή επιβιώνει η μάσκα μέχρι τη σύγχρονη εποχή στις καρναβαλικές εορτές και στα δρώμενα.

Σύμφωνα με τις αρχές της ψυχολογίας, η ισχυρότερη εξάρτηση του ατόμου είναι αυτή από την εικόνα του εαυτού του. Για να διατηρήσει λοιπόν κάποιος την «καλή του εικόνα» προς το περιβάλλον, μια που αυτό είναι ζωτικής σημασίας για την ψυχική του ισορροπία, καταλήγει στην δημιουργία της περσόνα που αναφέραμε πιο πάνω. Εφ' όσον δεν αντέχει να παρουσιάσει μία εικόνα στραπατσαρισμένη, και πολύ περισσότερο να την ανεχθεί ο ίδιος, θα καταφύγει στα προσωπεία. Έτσι η μάσκα σαν αναπόσπαστο κομμάτι του εαυτού μας, θα επιβιώνει μέχρι την οριστική διάλυση της μορφής και ο αληθινός εαυτός θα αποτελεί πάντα ένα ζητούμενο μέσω της αυτογνωσίας.