Rib and Sea

Κείμενο, φωτογραφίες, βίντεο : Ιωσήφ Παπαδόπουλος.

Πάει καιρός από τότε που πήγα για τελευταία φορά στην Κάσο με φουσκωτό. Πού να βρεθεί άλλωστε σκάφος μ' αυτή την κρίση; Αλλά και αν ακόμη υποθέσουμε ότι κάποιος μου δάνειζε ένα "αξιοπρεπές" φουσκωτό για να φορτώσω το μεσόκοπο πια κορμί μου, πού να βρεθούν τα χρήματα για να αγοράσω μερικές εκατοντάδες λίτρα βενζίνης προκειμένου να διασχίσω το Αιγαίο, αποπλέοντας από κάποια ακτή της Αττικής, και να καταλήξω στην Κάσο; Την ανάγκη φιλοτιμία λοιπόν ποιούμενοι, αναγκαστήκαμε τα τελευταία χρόνια να ταξιδεύουμε με το πλοίο της άγονης. Δέκα τέσσερις ώρες η κοντινή διαδρομή, μέσω Σαντορίνης και Ανάφης, πάνω από είκοσι μία ώρες μέσω Μήλου, Σαντορίνης, Ηρακλείου και Σητείας. Ασπρίζουν τα μαλλιά μας μέχρι να αντικρύσουμε τ' Αρμάθια και το εκκλησάκι του Αγίου Κωνσταντίνου στην Αμμούα! Μελαγχολώ όταν αναπολώ εκείνα τα ταξίδια των οκτώ ωρών με το φουσκωτό, παρέα με τα δελφίνια και τους γλάρους...

Το ευτύχημα είναι ότι τα τελευταία δύο χρόνια η "ΑΝΕΚ LINES" μας παρέχει δωρεάν εισιτήρια για δύο εγχώριους προορισμούς, οπότε η Κάσος είναι σίγουρα ο ένας από αυτούς. Όταν έκανα την κράτηση των εισιτηρίων, ρώτησα την υπάλληλο της εταιρείας πόσο θα πλήρωνα για δύο άτομα (με καμπίνα), ένα αυτοκινούμενο έξι μέτρων και ένα μικρό τρέϊλερ 3,5 μέτρων πάνω στο οποίο μεταφέρω το ιπτάμενο βαρκάκι μου. "Γύρω στα 820 ευρώ", μου απάντησε δειλά εκείνη, κοιτάζοντας συγχρόνως μήπως πάθω έμφραγμα. "Το γλύτωσα", απάντησα χαμογελώντας, και έδειξα στην υπάλληλο την επιστολή της εταιρείας.

Θα με ρωτήσετε τώρα : γιατί παίρνεις το camper στην Κάσο, κύριε, αφού έχεις σπίτι εκεί; Θα σας απαντήσω με την ωμή ειλικρίνεια που πάντα με χαρακτηρίζει. Πρώτον, γιατί η μεταφορά του είναι δωρεάν! Δεύτερον, γιατί το camper μας (θα καταθέσω τις πινακίδες οσονούπω, γιατί το τεκμήριο που του φόρτωσαν οι προδότες δεν αντέχεται) διαθέτει σχάρα μοτοποδηλάτου και κοτσαδόρο. Τρίτον, γιατί πώς αλλοιώς θα μεταφέραμε τα πράγματα του πατρογονικού της καπετάνισσας, τα οποία κάθε χρόνο πάμε και φέρνουμε στην Κάσο σαν κάτι περιπλανώμενους Ρομά; Και τέταρτον, γιατί όποτε παίρνουμε στην Κάσο το αυτοκινούμενο, η παραμονή μας αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον, αφού μπορούμε να απολαύσουμε τη γαλήνη και τον αέρα της θάλασσας στη Χέλατρο, τον Άγιο Κωνσταντίνο και τον Άη Μάμμα, απολαμβάνοντας ένα πιάτο μακαρούνες με σιτάκα και μια κρύα μπύρα. Αν βρεθείτε ποτέ στην Κάσο με το αυτοκινούμενο θα καταλάβετε τι εννοώ.

Είμαι πάντως αναγκασμένος να επαναληφθώ σ' αυτό το ταξιδιωτικό μου άρθρο, αφού είναι αμέτρητες οι φορές που έχω γράψει γι' αυτή την ξεχασμένη γωνιά του Αιγαίου σε διάφορα περιοδικά αλλά και στο διαδίκτυο. Οι αεροφωτογραφίες και το βίντεο που τράβηξα ωστόσο αυτόν τον Σεπτέμβρη είναι αυτά που θα διαφοροποιήσουν το άρθρο αυτό από τα προηγούμενα, δεδομένου ότι το λιμάνι επιτέλους ολοκληρώθηκε (σίγουρα;), η παραλία στα Μάρμαρα "αλλοιώθηκε" (ελπίζω προσωρινά), ο νέος σταθμός επιβατών στο αεροδρόμιο ολοκληρώθηκε επίσης, αλλά είναι άγνωστο πότε και αν θα μπορέσει να χρησιμοποιηθεί.

Κατά τα άλλα, ο υπέροχος αέρας του ανατολικού Κρητικού και του Καρπάθιου, η διαυγέστερη ίσως θάλασσα του πλανήτη, η εκπληκτική Κασιώτικη κουζίνα, τα πανηγύρια, τα ήθη, τα έθιμα, οι παραδόσεις και η παραδοσιακή φιλοξενία και το χαμόγελο των Κασιωτών παραμένουν, για να κάνουν τον επισκέπτη να νοιώθει σαν στο σπίτι του.   

"Η Κάσος είν' μικρό νησί στο νότιο Αιγαίο,
πρώτη στο γλέντι, στο χορό, στο χάρτη τελευταίο".

Μ' αυτό και άλλα παρόμοια δίστιχα και αυτοσχέδιες μαντινάδες οριοθετούν οι Κασιώτες λυράρηδες και μαντιναδόροι την ιδιαίτερη πατρίδα τους στον τόπο και τον χρόνο. Γιατί, πράγματι, η Κάσος μοιάζει μ' ένα μικρό καράβι που ταξιδεύει στην άκρη του νοτιοανατολικού Αιγαίου, ανάμεσα στην Κρήτη και την Κάρπαθο, παλεύοντας με τις αφρισμένες κορφές τών κυμάτων του ανατολικού Κρητικού, του Καρπάθιου και του Λιβυκού πελάγους.

Με έκταση 64 τετραγωνικά χιλιόμετρα και 900 περίπου ψυχές να την κατοικούν τον χειμώνα, η Κάσος, όπως και τα άλλα μικρά ακριτικά νησιά τού ανατολικού Αιγαίου, αντιστέκεται σε πείσμα των καιρών, της κρατικής αδιαφορίας και της ανίατης ιστορικής αμνησίας επίορκων πολιτικών, ζώντας με τα ήθη και τις παραδόσεις της.

Η ιστορία της Κάσου χάνεται στα βάθη τών αιώνων. Ο Όμηρος αναφέρει στην Ιλιάδα ότι η Κάσος, μαζί με άλλα νησιά τής Δωδεκανήσου, έλαβε μέρος σ' εκείνη τη μεγάλη πολεμική σύρραξη με δικά της "βαθειά" πλοία. Τη μεγάλη αυτή ναυτική ιστορία μεταφέρει η Κάσος μέχρι και τις ημέρες μας, με ικανό αριθμό εμπορικών πλοίων να ανήκουν ακόμη σε Κασιώτες εφοπλιστές. Είναι αξιοσημείωτο ότι στην Κάσο υπήρχαν δύο ταρσανάδες, όπου εναυπηγούντο καίκια και μεγάλα ιστιοφόρα πλοία, κυρίως κατά την διάρκεια του 18ου αιώνα, αλλά λειτουργούσε και ιδιωτική σχολή εμποροπλοιάρχων! (στοιχεία από το βιβλίο του βραβευμένου από την Ακαδημία Αθηνών Μιχ. Σκουλιού με τίτλο "Τα ξύλινα καράβια τής Κάσου").

Οι Κασιώτες καραβοκύρηδες ταξίδευαν με τα καίκια και τα μεγάλα ιστιοφόρα καράβια τους στο Αιγαίο, τη Μεσόγειο, τη Μαύρη Θάλασσα και τις ακτές τής Μ. Ασίας, μεταφέροντας εμπορεύματα και αποκομίζοντας χρήματα και ναυτικές εμπειρίες. Την παράδοση αυτή διατήρησε, κατά κάποιο τρόπο, μέχρι τις ημέρες μας, ο Γιώργος Μανούσος ο οποίος κατάφερε, με την βοήθεια των παιδιών του, να ναυπηγήσει την μεγαλοπρεπή "Κασιώτισσα πριγκήπισα" και να την καθελκύσει στη θέση όπου εναυπηγούντο παλιά τα Κασιώτικα ιστιοφόρα. http://www.ribandsea.com/face/673-2012-04-24-14-31-38.html

Η Κάσος δεν έμεινε αμέτοχη όταν άναψε η φλόγα του απελευθερωτικού αγώνα. Την εποχή εκείνη  ζούσαν στο νησί, και ευημερούσαν, περί τις 12.000 ψυχές, ενώ ο κασιώτικος στόλος αριθμούσε περί τα 100 πλοία! Η Κάσος απολάμβανε αρκετών προνομίων και κατέβαλε στους Τούρκους μόνο φόρους. Στο νησί υπήρχε ένας μόνο Τούρκος αξιωματούχος, με βαθμό μουδίρου. Την διοίκηση στην Κάσο ασκούσε η δημογεροντία, που είχε την έδρα της στον οικισμό της Αγίας Μαρίνας. Πολλοί Κασιώτες καραβοκύρηδες, όταν ξέσπασε η Επανάσταση, μετέτρεψαν τα καίκια τους σε πολεμικά, με δικά τους χρήματα, και άρχισαν να δημιουργούν πολλά προβλήματα στα πλοία των Αγγλων, των Γάλλων, αλλά και των Τούρκων, συνδράμοντας έτσι πότε στην εδραίωση της επανάστασης στην Πελοπόνησο και πότε στον αγώνα των Κρητικών, οι οποίοι πολεμούσαν να πάρουν πίσω τα παρμένα από τους Τούρκους κάστρα τους.

Αυτές οι επιθέσεις απέφεραν πολλά λάφυρα και οπλισμό στους Κασιώτες, εξόργισαν όμως συγχρόνως τους Τούρκους και τους Αιγυπτίους συμμάχους τους, ιδίως μετά την τολμηρή επίθεση τεσσάρων Κασιώτικων πλοίων μέσα στο λιμάνι τής Νταμιέττας (κοντά στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου). Έτσι, περί τα μέσα Απριλίου του 1824, η Αιγυπτιακή αρμάδα με επικεφαλής τον Ισμαήλ Γιβραλτάρ, πολιόρκησε την Κάσο, αλλά αναγκάστηκε λόγω πολύ ισχυρών ανέμων να αποχωρήσει προσωρινώς και να μεταβεί στην Κρήτη.

Οι Αιγύπτιοι επέστρεψαν όμως και πάλι στην Κάσο, περί τα τέλη Μαίου, και μετά από αρκετές ημέρες σθεναρής αντίστασης των κατοίκων της, κατάφεραν τελικώς να την καταλάβουν στις 7 Ιουνίου του 1824, πυρπολώντας περιουσίες, σφάζοντας όσους Κασιώτες δεν κατάφεραν να διαφύγουν, και παίρνοντας μαζί τους αποχωρώντας 2.000 γυναικόπαιδα που πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα τής Αλεξάνδρειας. Στο διάστημα μεταξύ των δύο επιθέσεων, οι Κασιώτες ζήτησαν τη συνδρομή της "Σεβαστής Διοίκησης" ζητώντας πυρομαχικά, μπαρούτια και βόλια.

Δεν υπήρξε όμως ανταπόκριση (από τότε παίζεται το ίδιο έργο) με αποτέλεσμα οι Κασιώτες να υποκύψουν τελικώς στη σκληρή πολιορκία. Όταν κάποια στιγμή εδέησε να φτάσει στην Κάσο ο ελληνικός στόλος, με επικεφαλής τον Σαχτούρη, βρήκε μόνο άταφα πτώματα... Η παράδοση αναφέρει πάντως ότι οι Τούρκοι πάτησαν στο νησί μετά από προδοσία του Ζαχαριά, ο οποίος τους υπέδειξε να αποβιβαστούν στον Αντιπέρατο. Πράξη που έχουμε δει πολλές φορές στη διαδρομή της ελληνικής ιστορίας από την αρχαιότητα μέχρι και τις ημέρες μας...

Θα μπορούσε, ενδεχομένως, να με ρωτήσει κάποιος. Τι μπορείς να γράψεις για ένα τόσο δα μικρό νησί; Θα του απαντούσα αμέσως ότι θα μπορούσα να μιλώ επί ώρες και να γράφω τόμους ολόκληρους για την Κάσο! Τι να πρωτοθυμηθώ; Τον ανεξήγητο θετικό μαγνητισμό που αιωρείται πάνω από τον Κασιώτικο ουρανό και τραβάει πίσω όσους την επισκέφθηκαν για πρώτη φορά; Την φιλοξενία των κατοίκων του νησιού και το απλόχερο χάρισμα της καλημέρας; Τον υπέροχο ήλιο και αέρα του Καρπάθιου; Τις απείραχτες, από τον "πολιτισμό", αμουδιές και το διάφανο τυρκουάζ χρώμα τής θάλασσας στ' Αρμάθια; Τις μαγικές νύχτες με πανσέληνο στον Αη Μάμμα και τον Αγιο Κωνσταντίνο; Το "ανοικτό πανεπιστήμιο" στο καφενείο του Ματθαίου πάνω απ'τη Μπούκα; Το βραδυνό ψάρεμα των "αγριαδιών" (μεγάλα θράψαλα) πάνω απ' τη Μακρά; Την απόλαυση ενός καφέ ή μιας μπύρας σε ένα από τα μπαράκια ή μεζεδοπωλεία που πολιορκούν το γραφικό λιμανάκι της Μπούκας; Τις απροσπέλαστες νότιες ακτές της Κάσου με τις βοτσαλωτές παραλίες, το λουλακί χρώμα της θάλασσας, τις σπηλιές, τα γεράκια και τα αγριοπερίστερα; Τα μοναδικά πανηγύρια; Το εκπληκτικό φαγητό; Το σπήλαιο της Ελληνοκαμάρας και το σταλακτιτικό σπήλαιο Σελλάϊ; Το μπαλκόνι του Αη Μάμμα στο Λιβυκό; Απλή μόνο αναφορά αν κάνω σ' αυτά, δεν θα μου έφταναν μια ντουζίνα σελίδες!

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα απ' την αρχή και ας υποθέσουμε ότι καταφέρατε να φτάσετε στην Κάσο με το πλοίο της γραμμής, το camper και ένα μικρό βαρκάκι, σαν αυτό που μετέφερα εγώ μαζί μου αυτόν τον Σεπτέμβρη. Μαντεύω ότι πρώτο μέλημά σας θα είναι να βρείτε ένα ήσυχο σημείο για τις διανυκτερεύσεις σας και να εξασφαλίσετε ένα ασφαλές αγκυροβόλιο για το πλεούμενο. Για το πρώτο δεν υπάρχει κανένα απολύτως πρόβλημα. Ο τεράστιος προβλήτας του λιμανιού θα σας εξασφαλίσει ήσυχες και ασφαλείς διανυκτερεύσεις, με την πολυτέλεια μάλιστα να έχετε δωρεάν σύνδεση στο διαδίκτυο, μέσω των ελεύθερων ασύρματων συνδέσεων που έχουν τα καταστήματα της περιοχής. Θα έχετε επίσης και παροχή νερού στη μαρίνα (το νερό είναι καλό, αλλά όχι πόσιμο).

Αν χρειαστείτε παροχή ηλεκτρικού ρεύματος δεν έχετε παρά να το συζητήσετε με κάποιον εκπρόσωπο του Δήμου που έχει την φροντίδα και την εκμετάλλευση της μαρίνας. Φροντίστε πάντως, αν δεν θέλετε να γίνει το camper σας... γόνδολα, εξ αιτίας μιας ξαφνικής κακοκαιρίας, να παρκάρετε μακριά απ' το βόρειο άκρο του προβλήτα και κατά προτίμηση κοντά στο καφέ "Μουράγιο". 

Πάμε τώρα στο βαρκάκι. Η Κάσος ήταν ανέκαθεν αλίμενη, αλλά το "καινούργιο" λιμάνι της, το οποίο άρχισε να κατασκευάζεται από τις αρχές της δεκαετίας του '80 και ολοκληρώθηκε προσφάτως, θα προστατεύσει το βαρκάκι σας από τους βορείους ανέμους που κατά κανόνα πνέουν στην περιοχή αυτή. Ενα σύγχρονο "γεφύρι της Αρτας", το λιμάνι της Κάσου, στο σώμα του οποίου "ασέλγησαν" τρεις τεχνικές εταιρείες, ένας Θεός μόνο ξέρει πόσοι εργολάβοι και παρατρεχάμενοι, και πέντε έξι κυβερνήσεις!

Στη λεκάνη που σχηματίζουν τα μπλόκα του νέου προβλήτα, έχει δημιουργηθεί μια "μαρίνα" η οποία παρέχει ασφαλή παραμονή κατά την διάρκεια των μελτεμιών, μιας και ο Μαίστρος μονοπωλεί σ' αυτή την περιοχή του Αιγαίου την αγάπη του Αιόλου. Ο βυθός είναι όμως λασπώδης (από τα χώματα που ρίχνει στο λιμάνι η βροχή) η άγκυρα δεν θα κρατήσει καλά και τα μελτέμια δεν συγχωρούν λάθη. Γι' αυτό φροντίστε να αγκυροβολήσετε το βαρκάκι σας εκθέτοντας την πλώρη ή την πρύμη του στον βοριά ή, εφ' όσον υπάρχει ελεύθερος χώρος, δέστε το πλαγίως.

Υπάρχει βεβαίως και το γραφικό λιμανάκι της Μπούκας, κάτι σαν τη Ντάπια των Σπετσών, το οποίο όμως έχουν "αγκαζάρει" οι ντόπιοι με τις βάρκες και τα ψαροκάϊκά τους. Ιδίως δε κατά την διάρκεια του Ιουλίου και του Αυγούστου είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θα υπάρχει χώρος να στριμωχτεί και να δέσει ένα φουσκωτό μεγαλύτερο από 3,5 - 4 μέτρα. Η είσοδός του είναι αρκετά στενή και θα πρέπει να είσαστε πολύ προσεκτικοί αν επιχειρήσετε να μπείτε εκεί με ένα μεγάλο σχετικώς rib. Δεν θα σας το συνιστούσα πάντως γιατί, εκτός των άλλων, τα νερά είναι σχετικώς ρηχά και ο βυθός σπαρμένος με άγκυρες, που έχουν κάτσει η μια πάνω στην άλλη και έχουν μπλεχτεί σαν το μαλλί της γριάς! Δέστε λοιπόν στην καινούργια "μαρίνα" ή στον Εμπορειό, το παλιό λιμάνι του νησιού, που απέχει απ' το Φρυ περί τα 500 μέτρα, και απολαύστε τη διαδρομή της επιστροφής περπατώντας.

Για τον ανεφοδιασμό σας με καύσιμα, υπάρχει πρατήριο, σε απόσταση τριακοσίων περίπου μέτρων, πάνω στη διασταύρωση προς τον οικισμό της Παναγίας. Θα σας συνιστούσα, καλού κακού, να πάρετε κάποια μέτρα κατά την παραλαβή του καυσίμου, ώστε να μη βάλετε άθελά σας στο ρεζερβουάρ του σκάφους ή του αυτοκινήτου νερά, σκουριές ή σκουπίδια. Χωρίς να σημαίνει ότι είχα κάποιο τέτοιο πρόβλημα όλα αυτά τα χρόνια με το πρατήριο καυσίμων της Κάσου, κάλλιο γαϊδουρόδενε παρά γαϊδουρογύρευε! Αν θελήσετε ναπεράσετε με το σκάφος σας στη γειτονική Κάρπαθο, διαλέξτε μια μέρα με ήπιο καιρό (σπάνιο φαινόμενο το καλοκαίρι), γιατί το πέρασμα αυτό δεν αστειεύεται...

Το νερό που παρέχεται από τις βρύσες της "μαρίνας", και γενικώς το νερό του δικτύου που παρέχεται στο νησί από τις γεωτρήσεις, δεν σας συνιστώ να το πίνετε. Μπορείτε βεβαίως, αν και "σκληρό", να το χρησιμοποιήσετε για τις υπόλοιπες χρήσεις, προσέχοντας πάντως να μην το σπαταλάτε άσκοπα. Μπορεί εσείς να μείνετε λίγες μόνο ημέρες,  κάποιοι όμως ζουν μόνιμα στην Κάσο και μπορεί να το στερηθούν όταν εσείς αποχωρήσετε. Παροχή νερού υπάρχει επίσης απέναντι ακριβώς απ' το Ιατρείο του νησιού. 

Κάτι που θα ήθελα επίσης να σας πω, προτού φύγουμε από τη "μαρίνα", είναι ότι σε απόσταση "βολής" γύρω από το καφε-μπαρ "Μουράγιο" υπάρχει η δυνατότητα σύνδεσης με ασύρματο δίκτυο internet! Μπορείτε έτσι, εφ' όσον έχετε μαζί σας ένα lap top, να απολαύσετε τον καφέ σας, λαμβάνοντας τα ηλεκτρονικά σας μηνύματα ή παρακολουθώντας... το αγαπημένο σας διαδικτυακό καφενείο! Ανάλογες υπηρεσίες προσφέρει και το καφέ "Retro" της Πολυξένης, που βρίσκεται ακριβώς απέναντι, επάνω στην πλατεία του ηρώου.

Η ατμόσφαιρα και οι ρυθμοί που επικρατούν στο Φρυ, πρωτεύουσα και λιμάνι της Κάσου, είναι πολύ χαλαροί, ακόμη και κατά την διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών. Στο Φρυ και στην ευρύτερη περιοχή μέχρι το παλιό λιμάνι του Εμπορειού, συγκεντρώνεται η συντριπτική πλειοψηφία των εμπορικών καταστημάτων, καφε μπαρ και εστιατορίων του νησιού, ενώ υπάρχουν τα γραφεία της Δ.Ε.Η., το Δημαρχείο (   22450 41277  ), ο Λιμενικός Σταθμός (   22450 41288  ), η Αστυνομία (   22450 41222   ), το υποκατάστημα της "Συνεταιριστικής Τράπεζας Δωδεκανήσου", το Περιφερειακό Ιατρείο ( 22450 41333 ), το Ταχυδρομείο, και το Α.Τ.Μ. της Εμπορικής Τράπεζας.

Οι ρυθμοί είναι τόσο χαλαροί, ώστε τίποτε να μη θυμίζει το "κυνήγι της ουράς μας", στο οποίο όλοι οι κάτοικοι της τσιμεντούπολης επιδιδόμαστε τον χειμώνα. Χαρακτηριστική ήταν η επιγραφή που υπήρχε παλαιότερα στο μπαράκι του Καίσαρα στον Εμπορειό που έγραφε : "Όποιος βιάζεται να πάει στην Αθήνα"!

Στο παλιό λιμάνι του Εμπορειού βρίσκεται η μία από τις δύο αμμουδερές παραλίες της Κάσου, κάτω από τις ομπρέλλες και τα αλμυρίκια της οποίας συγκεντρώνονται οι παραθεριστές, για να συζητήσουν και να ασκήσουν... "κοινωνική κριτική". Η άλλη αμμουδερή παραλία, αν και σαφώς μικρότερη αυτής του Εμπορειού, βρίσκεται στη θέση Αμμούα, ένα περίπου χιλιόμετρο μετά το αεροδρόμιο, κοντά στο γραφικό ξωκκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου.

Ελλείψει άλλων παραλιών, και με δεδομένη την δυσκολία ναεπισκεφτεί κανείς τις εκπληκτικές παραλίες των Αρμαθιών και της νότιας ακτής της Κάσου, οι παραθεριστές συνωστίζονται στις παραλίες του Εμπορειού, της Αμμούας, του Αντιπέρατου (μετά την Αμμούα) και της Χελάτρου, στο νότιο μέρος του νησιού μετά το μοναστήρι του Αη Γιώργη στις Χαδιές, το οποίο απέχει από το Φρυ περί τα 12 χιλιόμετρα. Ο δρόμος είναι ασφάλτινος μέχρι τη Χέλατρο και μπορείτε να ξαποστάσετε στο μοναστήρι του Αη Γιώργη, να προσκυνήσετε, να πιείτε νερό από τη λασία (δεξαμενή συγκέντρωσης βρόχινου νερού), να δοκιμάσετε τις παραδοσιακές μακαρούνες με σιτάκα που θα σας έχει ετοιμάσει ο Αντώνης Μηνατσάκης, εφ' όσον βεβαίως τον έχετε εγκαίρως ειδοποιήσει (αν και προσφάτως διεκόπη η τηλεφωνική σύνδεση), και να πιείτε δυνατό ντόπιο κόκκινο κρασί. Αν μάλιστα θέλετε, μπορείτε και να διανυκτερεύσετε εκεί, απολαμβάνοντας τον υπέροχο ήχο της σιωπής σε ένα από τα δωμάτια που έχουν κτίσει Κασιώτες προσκυνητές.

Η Χέλατρος είναι μια βοτσαλωτή παραλία με πεντακάθαρα νερά, που αγναντεύει την απεραντωσύνη του Λιβυκού. Το μελτέμι ενισχύεται εδώ, περνώντας πάνω από τη γυμνή ζεστή πέτρα των γύρω ορεινών όγκων, και κατεβαίνει με δύναμη προς τη θάλασσα. Γι' αυτό η τοποθέτηση ομπρέλλας είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Υπάρχει βεβαίως ένα ξύλινο υπόστεγο, αλλά ποιος να πρωτοχωρέσει κάτω απ' αυτό τις ημέρες του Αυγούστου που η παραλία έχει την τιμητική της; Εσείς πάντως δεν θα έχετε κανένα απολύτως πρόβλημα αν πάτε ως εκεί με το αυτοκινούμενο. Θυμάστε που σας το έλεγα στην αρχή αυτού του άρθρου;

Θα σας συνιστούσα, εφ' όσον έχετε μαζί το σκάφος σας, να πάτε για μπάνιο στ' Αρμάθια. Τρισήμισυ περίπου ν. μίλια χωρίζουν την παραλία "Μάρμαρα" των Αρμαθιών από το λιμάνι της Κάσου αλλά, πιστέψτε με, το αντίτιμο της ευτυχίας που θα εισπράξετε αφήνοντας το σώμα σας να βυθιστεί στο γαλαζοπράσινο καθρέφτη της θάλασσας, είναι πολύ μεγάλο και αξίζει τον κόπο, αν χρειαστεί να πάτε εκεί ακόμη και με ένα φρέσκο πεντάρη Μαίστρο. Υπάρχει πάντοτε βεβαίως η λάντζα του Γιώργου Μανούσου "Αθηνά", η οποία εκτελεί δρομολόγια στ' Αρμάθια και εξυπηρετεί τους παραθεριστές που δεν διαθέτουν δικό τους σκάφος, αλλά τα δρομολόγιά της εξαρτώνται, συνήθως, από τον αριθμό των ατόμων που θα ενδιαφερθούν. Το εισιτήριο φέτος ήταν 10 ευρώ ανά άτομο (μετ' επιστροφής).

Τ' Αρμάθια είναι το μεγαλύτερο από τα ερημονήσια που προφυλάσσουν την Κάσο απ' τον βοριά. Δεύτερο σε μέγεθος νησάκι, με μικρότερες, αλλά πάντα αμμουδερές παραλίες, με σκουρόχρωμη όμως άμμο, είναι η Μακρά, με το ξωκκλήσι του Αγ. Νικολάου να αγναντεύει την Κάσο. Η μεγάλη, κυρίως, παραλία των Αρμαθιών στα Μάρμαρα, μπορεί να συγκριθεί μόνο με την παραλία στον Σίμο του Ελαφονησιού, με την βασική διαφορά ότι στα Μάρμαρα δεν υπάρχει ποτέ συνωστισμός. Πηγαίνουμε ανελλιπώς στ' Αρμάθια από το 1982 και τίποτε απολύτως δεν έχει αλλάξει από τότε.

Μόνο όποιος αφήσει τις πατημασιές του πάνω στη λευκή άμμο, με τις ροζ ανταύγειες από τα σπασμένα κοχύλια και μάρμαρα, συρθεί με την κοιλιά κάτω από τις κρύες εσοχές των βράχων, φορέσει τη μάσκα και παρακολουθήσει τις αστείες κινήσεις των σκάρων, που τριγυρνούν ανάμεσα στα άνθη ενός απίστευτου βυθού, και αφήσει το σώμα του να αιωρηθεί πάνω από το διάφανο "ζελέ" της θάλασσας, θα μπορέσει να καταλάβει τι εννοώ όταν λέω ότι τον παράδεισο στη γη τον λένε ακόμη Αρμάθια!

Το φετινό καλοκαίρι, ωστόσο, μας επιφύλαξε μια "δυσάρεστη" έκπληξη. Η άμμος, στο ένα τρίτο του συνολικού μήκους της παραλίας στα Μάρμαρα, έχει αποσυρθεί και την θέση της έχουν καταλάβει οι βράχοι! Το φαινόμενο αυτό, βεβαίως, το έχουμε ξαναδεί, όχι όμως σ' αυτή την έκταση. Θέλω να πιστεύω ότι του χρόνου η άμμος θα επανέλθει και η υπέροχη αυτή παραλία θα αποκτήσει και πάλι την μαγική εικόνα, που έχουμε γνωρίσει και θαυμάσει, σε όλο το μήκος της.

Στ' Αρμάθια ζούσαν κάποτε και ευημερούσαν μερικές οικογένειες Κασιωτών, που καλλιεργούσαν τη γη, συγκεντρώνοντας σε λασίες το νερό της βροχής και εκμεταλλευόμενοι συγχρόνως τον γύψο που έβγαζαν από το έδαφος. Καίκια αγκυροβολούσαν στο Καραβοστάσι για να παραλάβουν τον γύψο, που μεραφερόταν σ' αυτά με βαγονέτα, ενώ τα πληρώματα διασκέδαζαν στα καφενεία που υπήρχαν στον οικισμό τής Υπαπαντής. Σήμερα έχουν απομείνει μονάχα ερείπια, κατσίκια που προσπαθούν απεγνωσμένα να βρουν λίγη τροφή, άλωνες και σπασμένα κομμάτια κεραμικών και πορσελάνης, για να θυμίζουν πως κάποτε ζούσαν άνθρωποι εδώ. Μοναδικό όρθιο κτίσμα το εκκλησάκι της Υπαπαντής με τη λασία του και ένα μικρό δωμάτιο με σοφά, για να δώσει μια πρόχειρη στέγη στον επισκέπτη που θα ξεχαστεί εδώ κυνηγώντας κάποιες αναμνήσεις...

Στο βόρειο τμήμα των Αρμαθιών υπάρχει λίμνη, η οποία, κατά πάσα πιθανότητα επικοινωνεί με τη θάλασσα, αλλοιώς δεν δικαιολογείται εδώ η συνεχής ύπαρξη νερού, με δεδομένη την ανομβρία που πλήττει την Κάσο. Οι κοιλότητες των βράχων της Κορακιάς αποτελούν μια πρώτης τάξεως φυσική "αλυκή" για τη συγκέντρωση χονδρού αλατιού, το οποίο οι Κασιώτες ψαράδες δεν παραλείπουν να μαζεύουν την άνοιξη για να παστώσουν το ροίκιο και τις μένουλες που πιάνουν τον χειμώνα.

Μια διαδρομή που πρέπει οπωσδήποτε να κάνετε με σκάφος, πριν φύγετε απ' την Κάσο, είναι ο περίπλους του νησιού. Φροντίστε να έχετε επάρκεια σε καύσιμα και, εφ' όσον ο καιρός είναι καλός και το σκαφάκι σας ετοιμοπόλεμο και αξιόπλοο, επιχειρήστε τον κύκλο ξεκινώντας κατά προτίμηση δεξιόστροφα. Το νότιο τμήμα της Κάσου ζει στούς δικούς του ρυθμούς, χωρίς οικισμούς και δρόμους. Με σπηλιές, γεράκια και αγριοπερίστερα που κρύβονται σε σχισμές απόκρημνων βράχων. Με τον αέρα να κατρακυλά απ' τις βουνοκορφές και να σέρνει τον δικό του τρελλό χορό με το κύμα. Ενας τόπος ευλογημένος, άγριας ομορφιάς, που κλέβει και τα τελευταία υπολείμματα της ψυχής. Με τον μεγάλο φυσικό κόλπο της Χελάτρου, το Βαθύ Αυλάκι, τα Όμπατα, τα Θυρά, τη Χράμπα και την απεραντωσύνη του βαθυγάλανου Λιβυκού.

Αν θελήσετε να αγκυροβολήσετε, αποφύγετε να το κάνετε αρόδου. Στο νότιο τμήμα της Κάσου τα νερά, σε πολλά σημεία, είναι απότομα και βαθειά. Προτιμήστε να φουντάρετε το σίδερο σε βάθος που μπορείτε να ελέγξετε, και δέστε μια πρυμάτσα, καλού κακού, σε κάποιο βράχο της παραλίας. Φαντασθείτε τι θα συμβεί αν έχετε αγκυροβολήσει αρόδου, η άγκυρα ξεσκαλώσει, το σκάφος ξεσέρνει και ο κινητήρας, για κάποιο λόγο, αρνείται να πάρει μπρος! Στο σημείο που θα είστε, ούτε αν καλέσετε απ' το vhf θα σας ακούσουν, ούτε τα κινητά τηλέφωνα έχουν σήμα! Ας είσαστε τουλάχιστον σίγουροι, αν συμβεί κάτι, ότι πατάτε στη στεριά και δεν αρμενίζετε ξυλάρμενοι προς την Αίγυπτο ή τη Λιβύη!

Το πιο απάνεμο αραξοβόλι πάντως στις νότιες ακτές της Κάσου είναι το Βαθύ Αυλάκι. Είναι ουσιαστικά ο τελευταίος κόλπος, μετά τον κόλπο της Χελάτρου, καθώς πλέετε δυτικά. Η ανυπαρξία ψηλών βουνών πίσω από τον όρμο αυτό, δεν ευνοεί τον σχηματισμό "κατεβασιάς" και, συνεπώς, ο Μαίστρος είναι πιο  ήπιος, σε σημείο που θα σας επιτρέψει να σύρετε το σκάφος σας ακόμη και μέχρι την παραλία. Αφήνοντας πίσω σας το Βαθύ Αυλάκι θα μπείτε στο πιο δύσκολο ισως τμήμα της διαδρομής. Το ανέβασμα του κάβου Αυλάκι και το πέρασμα μεταξύ των βραχονησίδων Κούρικα και Πλάτης. Όταν καβατζάρετε τα νησιά αυτά θα πάρετε τον καιρό δευτερόπρυμα και θα μπείτε στην τελική ευθεία της επιστροφής σας στο Φρυ. Προσοχή μόνο στα ψηλά αντιμάμαλα, μέχρις ότου πλησιάσετε στην περιοχή του Αντιπέρατου και του Αγ. Κωνσταντίνου, οπότε το φυσικό "τείχος" των Αρμαθιών και της Μακράς θα εξομαλύνει την κατάσταση.

Το Πόλι υπήρξε η αρχαία πρωτεύουσα της Κάσου και έχουν βρεθεί εδώ ίχνη ακροπόλεως και αρχαίοι τάφοι. Πάνω από την είσοδο ενός ανεμόμυλου βρέθηκαν επίσης εντοιχισμένο μαρμάρινο ανάγλυφο, που παριστάνει τον Απόλλωνα ή κάποιον έφηβο, καθώς μαύρα και ερυθρά αγγεία, λήκυθοι και επιτύμβιοι λίθοι. Η θέα τών άλλων οικισμών της Κάσου από δω είναι πανοραμική. Τα στενά ανηφορικά δρομάκια, που χάνονται ανάμεσα στα ασπρισμένα σπίτια, είναι σημείο αναφοράς για τους ρομαντικούς.

Το Πόλι είναι ο λιγότερο διαφημισμένος οικισμός της Κάσου και ο λιγότερο δημοφιλής, ίσως λόγω της απόστασης που τον χωρίζει από τη θάλασσα. Εχει όμως, χωρίς αμφιβολία, το δικό του χρώμα, με τα περιποιημένα σπίτια του, τα αμπέλια, τις ροδιές, τα σύκα του, τη γλυκειά μοναξιά του. Ο ασφάλτινος δρόμος ξεκινάει από δω για να καταλήξει στο μοναστήρι του Αη Μάμμα, αφού περάσει πρώτα από τη διασταύρωση προς το ξωκκλήσι της Αγίας Κυριακής που κατέχει τα πρωτείαν από άποψη θέας.

Τέσσερα χιλιόμετρα είναι η απόσταση από το Πόλι μέχρι τον Αη Μάμμα, με τον δρόμο να ανηφορίζει στις πλαγιές του βουνού και τα χωριά της Κάσου να φαίνονται από ψηλά σαν από αεροπλάνο! Προσέξτε πολύ στην τελευταία δεξιά στροφή, αμέσως μόλις φτάσετε στο ψηλότερο σημείο της διαδρομής και αρχίσετε να κατηφορίζετε. Το σημείο εκείνο ονομάζεται "αγέρας" και αν τολμήσετε να αγνοήσετε τις προειδοποιήσεις, μπορεί να βρεθείτε μπροστά σε πολύ δυσάρεστες εκπλήξεις! Πολλά δίτροχα έχουν παρασυρθεί από τον αέρα στο σημείο εκείνο, μαζί με τους αναβάτες τους, ενώ ακόμη και οι οδηγοί των αυτοκινήτων πρέπει να περνούν αργά και με  ιδιαίτερη προσοχή!

Το μοναστήρι του Αη Μάμμα βρίσκεται, κυριολεκτικώς, σε ένα φυσικό μπαλκόνι πάνω απ' το Λιβυκό. Η τοποθεσία κρύβει απίστευτη ενέργεια, με τον επισκέπτη να μένει άφωνος και εκστατικός μπροστά στη θέα του ήρεμου αλλά και άγριου συνάμα τοπίου. Το βλέμμα βυθίζεται στο απέραντο γαλάζιο, που μοιάζει να ταξιδεύει προς την Όστρια, υπακούοντας στα προστάγματα ενός τρελαμένου Μαίστρου που κατηφορίζει ουρλιάζοντας από τις βουνοκορφές του Κάψαλου και του Πρίωνα, και πέφτει με ορμή στην υγρή επιφάνεια, αναγκάζοντας το νερό να στριφογυρίζει και να υψώνεται σαν μια παράξενη δέηση προς τον Δημιουργό.

Φύλακας άγγελος του Αη Μάμμα είναι μια απίστευτη γυναίκα. Η Καλλιόπη Ζούλη, περισσότερο γνωστή στην Κάσο σαν "Μαυρίνα". Η γυναίκα αυτή, αν και αρκετά ηλικιωμένη σήμερα, διατηρεί, με το προσωπικό ενδιαφέρον και το αστείρευτο κουράγιο της, ολόκληρο τον χώρο του μοναστηριού πεντακάθαρο και πλήρως εξοπλισμένο και "ετοιμοπόλεμο". Είναι πράγματι απορίας άξιο, πώς είναι δυνατόν, ένας χώρος ο οποίος τον περισσότερο χρόνο μένει κλειστός, να διατηρείται τόσο καθαρός και λειτουργικός!

Ο επισκέπτης, ακριβώς όπως στον Αη Γιώργη, μπορεί να μείνει εδώ και να διανυκτερεύσει. Υπάρχουν κρεββάτια, στρώματα και κουβέρτες. Μην απορείτε για τις κουβέρτες. Το βράδυ στον Αη Μάμμα το κρύο είναι αισθητό, ακόμη και τον Αύγουστο! Το μοναστήρι του Αη Μάμμα γιορτάζει στις 2 Σεπτεμβρίου και, όπως συνηθίζεται στην Κάσο, γίνεται κι' εδώ μεγάλο πανηγύρι, με τον Μητροπολίτη Καρπάθου Κάσου να προίσταται της Θείας Λειτουργίας.

Θα πρέπει πάντως, αν έχετε σκοπό να διανυκτερεύσετε εδώ, να ζητήσετε πρώτα το κλειδί κάποιου κελλιού από τη Μαυρίνα, που μένει στο Πόλι (  22450 41037  ). Μπορείτε επίσης να κάνετε χρήση των σκευών της πλήρως εξοπλισμένης κουζίνας, που διατηρείται χάρις στο ενδιαφέρον της Μαυρίνας (το κλειδί είναι συνήθως πάνω στην πόρτα), και να μαγειρέψετε ένα πρόχειρο φαγητό με τα τρόφιμα που θα έχετε φροντίσει να φέρετε μαζί σας. Υπάρχει κι' εδώ λασία με βρόχινο νερό, το οποίο μάλιστα φημίζεται για την καθαρότητά του, σε σημείο που οι Κασιώτες δεν έχασαν την ευκαιρία να πάει χαμένη και σκάρωσαν αυτοσχέδιες μαντινάδες, όπως η ακόλουθη.

" Του Αη Μάμμα το νερό, βρέχει δε βρέχει, τρέχει
κι' αυτός που θα ξενητευθεί παρηγοριά δεν έχει".

Θα σας υπενθυμίσω, προτού φύγετε, να κλείσετε καλά την πόρτα της κουζίνας, να κλειδώσετε το κελλί στο οποίο θα διανυκτερεύσετε, και να παραδώσετε το κλειδί στη Μαυρίνα, η οποία έχει φροντίσει για όλα και δεν απαιτεί ποτέ τίποτε και από κανένα. Υπάρχουν ξύλα για τη φωτιά, σίκλα (μικρός μεταλλικός κουβάς με τον οποίο βγάζουν το νερό από τη λασία), όλος ο εξοπλισμός της κουζίνας, μπρίκια, πιάτα, τηγάνια και κατσαρόλες όλων των μεγεθών,  κουταλομαχαιροπήρουνα, ποτήρια, γκαζάκια με λάμπες θυέλλης, μέχρι καφές, ζάχαρη, ρύζι, τσάϊ, οδοντογλυφίδες και ό,τι άλλο μπορεί να βάλει το μυαλό του αθρώπου! Αν λοιπόν αφήσετε ένα φακελλάκι καφέ ή ζάχαρη, ή τις πατάτες και τα κρεμμύδια που τυχόν θα περισσέψουν, θα διευκολύνετε την κατάσταση και θα φανείτε αντάξιοι της υπέροχης φιλοξενίας του Αη Μάμμα και της Μαυρίνας...

Το Αρβανιτοχώρι απέχει από το Φρυ λιγότερο από δύο χιλιόμετρα. Είναι το χωριό με τα δύο πρόσωπα. Τα καλοδιατηρημένα Κασιώτικα αρχοντικά και καπετανόσπιτα, και λίγο πιο κει τα ερείπια. Οι πράσινες αυλές, αλλά και η καταστροφή που άφησαν πίσω τους οι θεομηνίες των δεκαετιών τού '80 και τού '90. Μην παραλείψετε, αν περάσετε βράδυ από δω, να δοκιμάσετε τα σουβλάκια που ψήνονται στη μικρή υπαίθρια ψησταριά, εκεί που στενεύει ο δρόμος αριστερά, μπαίνοντας στη μικρή πλατεία τής Μαρούκλας. Θέλετε δεν θέλετε, άλλωστε, θα σας σταματήσει η μυρωδιά! Στο Αρβανιτοχώρι ορθώνεται το πιο όμορφο και επιβλητικό ίσως καμπαναριό τής Κάσου. Το καμπαναριό τής εκκλησίας του Αη Δημήτρη.

Η Αγία Μαρίνα, που υπήρξε παλαιότερα πρωτεύουσα της Κάσου, είναι ο μεγαλύτερος οικισμός του νησιού και οι συνοικίες της απλώνονται στην κορυφή των λόφων πάνω από το Φρυ. Κάποιες από αυτές αγναντεύουν το ανατολικό Κρητικό και τ' Αρμάθια, κάποιες άλλες την Κάρπαθο και τους υπόλοιπους οικισμούς της Κάσου. Υπάρχουν κι' εδώ μερικά εμπορικά καταστήματα και καφενεία, αν και είναι ελάχιστα σε αριθμό μπροστά σ' αυτά που υπάρχουν στο Φρυ.

Περνώντας τα δυτικά όρια του οικισμού, πίσω από την εκκλησία του Αγίου Φανουρίου,  ένα μονοπάτι οδηγεί στο σπήλαιο της Ελληνοκαμάρας. Πρόκειται για σπήλαιο της παλαιολιθικής εποχής, η είσοδος του οποίου είναι οχυρωμένη με τείχος που χρονολογείται από τον δεύτερο ή τρίτο αιώνα, και αποτελείται από τεράστιους μονοκόμματους λίθους πάχους 1,5 μέτρων. Εικάζεται ότι το σπήλαιο της Ελληνοκαμάρας υπήρξε τόπος λατρείας. Σε πιο πρόσφατες εποχές χρησίμευσε σαν καταφύγιο, καθώς έχει κανείς από αυτό την δυνατότητα να ελέγχει μεγάλο μέρος της γύρω περιοχής, ενώ η είσοδος του σπηλαίου δεν είναι ορατή, παρά μόνο αν πλησιάσει κανείς πολύ κοντά. Μέσα στο σπήλαιο έχει ανακαλυφθεί Γραμμική Γραφή Α' και Β΄, ενώ οι πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες έφεραν στο φως διάφορα ευρήματα, ανάμεσα στα οποία και νομίσματα τα οποία εκτίθενται στο μουσείο των Χανίων Κρήτης.

Αλλο ένα σπήλαιο όμως είναι σημαντικό, αν και η παντελής έλλειψη ενδιαφέροντος και προστασίας εκ μέρους των αρμοδίων, απειλεί τον σταλακτιτικό και σταλαγμιτικό του διάκοσμο με εξαφάνιση! Είναι το σπήλαιο της Στυλοκαμάρας ή Σελλάϊ. Ευτυχώς που η πρόσβαση σ' αυτό, μέχρι πέρυσι, ήταν σχετικώς δύσκολη και ο εντοπισμός της εισόδου του σχεδόν αδύνατη αν δεν επιδεινυόταν, σ' αυτόν που θα ήθελε να το επισκεφθεί, η ακριβής τοποθεσία του. Το σπήλαιο βρίσκεται δυτικά και κάτω από τον λόφο του Προφήτη Ηλία, αλλά η σχετική πινακίδα παρέμενε σε λάθος σημείο, αποπροσανατολίζοντας τον επισκέπτη!

Δυστυχώς, κάποιοι ανεγκέφαλοι, θέλοντας ίσως να καμαρώσουν ότι "ήταν κι' αυτοί εκεί", ή για να στολίσουν κάποια γωνία του σπιτιού ή του γραφείου τους, αφαιρούν κομμάτια από τους σταλακτίτες, καταστρέφοντας σε μια στιγμή αυτό που η Φύση χρειάστηκε εκατομμύρια χρόνια για να δημιουργήσει. Ο σύλλογος των νέων, πάντως, χάραξε προσφάτως το μονοπάτι και τοποθέτησε πινακίδες που καθοδηγούν τον επισκέπτη. Ελπίζω ότι η σχετικώς εύκολη πια πρόσβαση δεν θα γίνει η αιτία να χαθεί και ο υπόλοιπος σταλακτιτκός και σταλαγμιτικός διάκοσμος της Στυλοκαμάρας.

Ο οικισμός της Παναγίας μονοπωλεί σχεδόν το ενδιαφέρον των επισκεπτών του καλοκαιριού με το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου. Δύο μέρες κρατάει η γιορτή και όμοιά της δεν έχει ίσως να επιδείξει ολόκληρη η Ελλάδα! Μια παράδοση που οι ηλικιωμένοι Κασιώτες προσπαθούν να μεταλαμπαδεύσουν στους νέους του νησιού. Όλοι είναι παρόντες, και οι εθελοντές, γυναίκες, άνδρες και παιδιά, βοηθούν ώστε να είναι όλα έτοιμα την ημέρα της μεγάλης γιορτής. Οι γυναίκες καθαρίζουν τις πατάτες, τα κρεμμύδια, τη ζύμη για τα κεφτεδάκια και τους ντουρμάες, ράβουν τα μπουστιά.

Οι άνδρες σκεπάζουν τις αυλές με τεράστιες τέντες από καραβόπανο, βάζουν φωτιά κάτω από τα μεγάλα μαντροκάζανα, κόβουν και ψήνουν το κρέας, το πιλάφι, τους ντουρμάες και τις πατάτες. Τα πειράγματα δίνουν και παίρνουν, ενώ οι πρώτοι μεζέδες και οι μπύρες δίνουν κουράγιο στους εργάτες για τη συνέχεια. Οι νεαροί μεταφέρουν τον πάγο για τα αναψυκτικά και τις μπύρες, στήνουν τα τραπέζια και τους πάγκους. Ολοι είναι σε εγρήγορση.

Μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας και την έκθεση τής εικόνας της Παναγιάς στο προαύλιο του ναού, πάνω από δύο χιλιάδες προσκυνητές θα αρχίσουν να στριμώχνονται για να πάρουν θέση στη σάλα όπου θα προσφερθεί το φαγητό. Ρύζι βρασμένο στο ζωμό του κρέατος, πασπαλισμένο με κανέλλα, κρέας, ντουρμάες και χονδροκομμένες πατάτες τηγανητές, "στολισμένες" με χονδρό αλάτι απ' τ' Αρμάθια. Ενα πιάτο που θα το ζήλευαν ακόμη και τα καλύτερα εστιατόρια!

Και μετά αρχίζουν οι λύρες, τα λαούτα, οι μαντινάδες, η σούστα κι' ο ζερβός, που θα κρατήσουν μέχρι τις πρωϊνές ώρες! Και την άλλη μέρα πάλι τα ίδια! Και να οι μεζέδες με τα κεφτεδάκια, να τα μπουστιά, τα συκωτάκια και το κρασί να έχουν την πρωτοκαθεδρία.

Εκεί που κάθεται ο Νεκτάριος, η γρήγορη κατανάλωση μπύρας και τα "απομεινάρια" του πρώτου γλεντιού δεν θα αργήσουν να φέρουν τις πρώτες αυτοσχέδιες μαντινάδες στα χείλη όσων συμμετέχουν. Θα τους τραβήξουν έξω, σχεδόν με... τη βία, για να συνεχίσουν το ξεφάντωμα στην αυλή, όπου θα μαζευτούν όλοι μετά το φαγητό. Ενα γλέντι που θα κρατήσει όλη την ημέρα, μέχρι το επόμενο χάραμα, ανάμεσα σε μεζέδες, πειράγματα, κεράσματα και κατανάλωση μπύρας και κρασιού.

Και η παλιά φρουρά των λυράρηδων, σαν ένα τάμα ανεξήγητο, τα ίχνη του οποίου χάνονται στον χρόνο, θα παίξει μπροστά στην ανοικτή πόρτα του ναού, με φόντο τη στολισμένη εικόνα της Παναγιάς. Παίζουν για να την καλοκαρδίσουν, θαρρείς, να την διασκεδάσουν στη γιορτή της. Κι' εκεί, μπροστά τους, κάτω από τους ήχους της λύρας του Δημήτρη Περσελή και των λαούτων του Γιώργη και του Κώστα Περσελή, στήνεται ένα δεύτερο γλέντι. Δυο αυλές, δυο γενιές, δυο γλέντια! Χώρια, θαρρείς, αλλά και μαζί. Όλοι μαζί για την Παναγιά και την Κάσο, που σε πείσμα αυτών που ξεχνούν, αδιαφορούν και θυσιάζουν τα πάντα στο βωμό της αυτοπροβολής και των μικροσυμφερόντων τους, διατρανώνει την επιθυμία της να ζήσει μέσα από τις παραδόσεις της. Τη μουσική παράδοση του νησιού συνεχίζει τα τελευταία χρόνια ο νεαρός Ανδριανός Χασαπλαδάκης ο οποίος έχει εξελιχθεί σε έναν βιρτουόζο λυράρη!

Ας μιλήσουμε όμως τώρα λίγο και για το... φαγητό. Η κασιώτικη κουζίνα χαρακτηρίζεται από μια ποικιλλία που ξεπερνά κατά πολύ όσα συνήθως παράγει ένας μικρός και άγονος τόπος. Η επαφή των κατοίκων του νησιού με τον έξω κόσμο (Κρήτη, λοιπά Δωδεκάνησα, αστικά κέντρα, Αίγυπτος, Αμερική, Μ. Ασία, Ιταλία, Κωνσταντινούπολη, επιρροές από ξενιτεμένους ναυτικούς) έδωσαν στην κουζίνα της Κάσου συνταγές που δύσκολα συναντά κανείς ακόμη και σε πολύ μεγαλύτερα νησιά.

Όπως άλλωστε και όλες οι κουζίνες της περιοχής, η πρώτη, και ίσως η πιο κυρίαρχη επιρροή, αφορά τη γενικότερη συνήθεια που συναντάται στις περισσότερες κουζίνες της Ανατ. Μεσογείου, και έχει να κάνει με το «γέμισμα». Γεμιστό αρνί για το Πάσχα, αλλά και γεμιστό κοτόπουλο ή γαλοπούλα για άλλες περιστάσεις, με γέμιση που ονομάζουν εδώ «πασπαρά» (ρύζι, κρεμμύδι, συκώτι, μπαχαρικά, ντομάτα, κ.λπ.). Ακόμη, στην Κάσο, και ιδίως στο πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου, μαζί με τα μικροσκοπικά κεφτεδάκια, μαγειρεύουν και τα λεγόμενα "μπουστιά". Γεμιστά εντόσθια με συκώτι, ρύζι και μπαχαρικά, που τα ράβουν και τα ψήνουν στα μαντροκάζανα.

Στην Κάσο θα έχει επίσης ο επισκέπτης την ευκαιρία να γευτεί γεμιστά ζαρζαβατικά, νηστίσιμα ή με κιμά, ακόμη και γεμιστούς ανθούς κολοκυθιών, τα «κολοκυθοπούλια». Στην κατηγορία αυτή ανήκουν φυσικά και οι θρυλικοί κασιώτικοι "ντουρμάες" (ντολμαδάκια). Ίσως τα νοστιμότερα και σίγουρα τα... μικρότερα που μπορεί να συναντήσει κανείς στον κόσμο! Μπορεί ακόμη να δοκιμάσει λαχανοπίτια, γεμιστά γλυκά, «τούρτες» του Πάσχα, πιτάκια με γέμιση ανθότυρο και μπαχαρικά, «μοσχοπούγκια» με γέμιση από αμύγδαλα και καρύδια, ξυλικόπιτες και άλλα.

Είναι πολύ πιθανό η κουζίνα τής Κάσου  να επηρεάσθηκε από την ιταλική, γιατί στην Κάσο μαγειρεύουν φαγητά όπως το «φακόρυζο». Εδώ αξίζει να μνημονεύσω τις εκπληκτικές κασιώτικες «μακαρούνες» (ζυμαρικά που φτιάχνονταν παλιά στο χέρι) και σερβίρονται με τσιγαρισμένο κρεμμύδι και «σιτάκα». Φαγητό των βοσκών, που φτιάχνει αρκετά συχνά και κάθε Κασιώτισσα στην κουζίνα της, χρησιμοποιώντας όμως πια τις πένες του εμπορίου. Το φαγητό αυτό μοιράζεται κατ' εξαίρεση σαν κοινό γεύμα στο πανηγύρι του Χριστού (λόγω νηστείας) στις 6 Αυγούστου.

Η μακρόχρονη παρουσία πολλών Κασιωτών στην Αίγυπτο, πλούτισε την κουζίνα του νησιού με πικάντικες γεύσεις και εξωτικά φαγητά. Αυτό όμως που τελικά φαίνεται να κατασταλάζει είναι οι διάφορες έμμεσες προσμίξεις στο πιλάφι, στις σούπες κ.λπ. Πολλά αιγυπτιακά φαγητά, όπως η «μολοχία» και η «ταχινία», μαγειρεύονται ακόμη σε πολλά κασιώτικα σπίτια, κυρίως αυτά τών Κασιωτών της Αιγύπτου ή σε συγκεκριμένα εστιατόρια του νησιού.

Όπως σε κάθε νησιώτικη κουζίνα, έτσι κι εδώ έχουν σημαντική θέση τα φαγητά που γίνονται με θαλασσινά. Χαρακτηριστικότερο ίσως όλων ο γεμιστός σκάρος, ο σκάρος γιαχνί στην κατσαρόλα, και το «σουπιοπίλαφο», που μαγειρεύεται με μελάνι φρέσκιας σουπιάς! Ίσως ένα από τα πιο... μαύρα πιάτα στην παγκόσμια κουζίνα, αλλά και από τα πιο νόστιμα!

Αξίζει ακόμη να μνημονεύσω τις «κουλούρες», τα τραγανά διπλοφουρνιστά κουλούρια, κατάλληλα για κολατσιό, καφέ ή τσάϊ, και τα "λαχανοπίτια". Δεν θα μπορούσα ακόμη να μην πω, δύο λόγια έστω, για το «ροΐκιο». Το είδος εκείνο αγριόχορτου που οφείλει το όνομά του στην ομοιότητά του με το ραδίκι, που το μαζεύουν οι Κασιώτες με πολύ κόπο και το βάζουν στην «άρμη», για να μαγειρευτεί μετά από καιρό, κυρίως σαν «ροΐκιο γιαχνί». Το χόρτο αυτό έχει στενή συγγένεια με το "σταμναγκάθι" τής Κρήτης.

Αλλά και μένουλες παστώνουν στην Κάσο, και τις σερβίρουν με λάδι και λεμόνι. Χαρακτηριστικά κασιώτικα τυριά είναι το αλμυροτύρι, η «ελαϊκή» και η «σιτάκα», που φτιάχνουν οι βοσκοί από γάλα αιγοπροβάτων.

Την κουζίνα του νησιού πλουτίζουν σίγουρα, με τη φαντασία αλλά και τις γνώσεις τους, εκτός από τις νοικοκυρές, και οι επαγγελματίες μάγειροι των καραβιών και των εστιατορίων της Αμερικής, οι οποίοι προσφέρουν τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους όταν βρίσκονται στο νησί, κυρίως δε στην οργάνωση των κοινών γευμάτων των προσκυνητών στα πανηγύρια των αγίων και στους γάμους, όπου πρέπει να ετοιμασθεί φαγητό, πολλές φορές για περισσότερους από χίλιους προσκυνητές ή καλεσμένους! Όλες λοιπόν οι προσμίξεις συναντώνται μέσα στο πιάτο αυτό που περιέχει λίγο απ' όλα: νοστιμότατο κόκκινο πιλάφι, βρασμένο με το ζωμό τού κρέατος και πασπαλισμένο με κάνελλα, ντουρμάες, πατάτες τηγανητές και κρέας, πολλές φορές κομμένο σε φέτες που στο κόψιμο και το σερβίρισμα συναγωνίζεται τα καλύτερα εστιατόρια...

Αν ποτέ βρεθείτε στην Κάσο, προσπαθήστε να επισκεφθείτε τις στάνες των κτηνοτρόφων της, τα «μιτάτα», αλλά και το σύγχρονο τυροκομείο του Γιάννη Βοναπάρτη στην Αγία Μαρίνα. Εκτός από τα τυριά που προανέφερα, αν είστε τυχεροί θα δοκιμάσετε «δρύλλα» (αγνό καϊμάκι), ή και νοστιμότατες κρέμες από αλεύρι («αλευρά» ή «αλευρόαλη»). Νοστιμότατο αλλά και σπανιότατο είναι και το βούτυρο της Κάσου, το λεγόμενο «καούλι». Είναι κατεργασμένο καϊμάκι που ο κτηνοτρόφος επεξεργάζεται μέσα σε ειδική θήκη δέρματος. Είναι τόσο νόστιμο ώστε η λαϊκή μούσα δεν παραλείπει να το εκθειάσει:

«Ω βούτυρε κασιώτικε, σαν είσαι με το μέλι
τίνος θα σε προσφέρουσι να πει πως δε σε θέλει».

Αυτή είναι λοιπόν η Κάσος ή Αλός Άχνη ή Αστράβη. Ενας φωτεινός βράχος ριγμένος στη θάλασσα, όπως τόσοι και τόσοι άλλοι στο Αιγαίο. Με τις παραδόσεις και τα έθιμά της. Τους ντουρμάες και τα πανηγύρια της. Τ' Αρμάθια, τους φιλόξενους κατοίκους της, τη δυνατή μορφή της Μαυρίνας και τον Αη Μάμμα. Η Κάσος που, όπως είπε κάποτε ο Νικόλας Μαστροπαύλος, "όταν φτάνει κανείς για πρώτη φορά σ' αυτήν απορεί γιατί την αγαπούν τόσο πολύ οι κάτοικοί της, και όταν φεύγει απορεί γιατί την αγάπησε κι' ο ίδιος"! Η Κάσος που παραμελείται συστηματικά από την Πολιτεία, χωρίς να της αξίζει. Όπως το Καστελλόριζο, η Γαύδος, η Κίναρος, τα Αντικύθηρα, το Αγαθονήσι, ο Αη Στράτης. Και ίσως έρθει κάποτε η μέρα που η Ελληνική Πολιτεία θα διεκδικεί την ελληνικότητα αυτών των νησιών, ακριβώς όπως έκανε υποκριτικά για τη Μακεδονία, και κανείς δεν θα τη πιστεύει...

Σημείωση :

1. Σε μερικές από τις φωτογραφίες που δημοσιεύονται σ' αυτό το ταξιδιωτικό άρθρο έχει αποτυπωθεί με υδατογράφημα το όνομα του δημιουργού τους. Αναγκάστηκα να μπω σ' αυτή τη διαδικασία, γιατί κάποιοι συνηθίζουν να κλέβουν τον κόπο και τα πνευματικά δικαιώματα των άλλων και να τα εμφανίζουν σαν δικά τους. Να σημειώσω ότι ο Νόμος που προβλέπει τις ποινές για την κλοπή πνευματικών δικαιωμάτων είναι πολύ αυστηρός.

2. Ο ήχος, στη συζήτησή που είχα στο βίντεο με τον κ. Γιώργο Νικολάκη, έχει χαμηλή ένταση. Ζητώ συγγνώμη γι' αυτό αλλά δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά, καθώς η συνάντησή μου με τον απίστευτο αυτό Κασιώτη ήταν απρόβλεπτη και αυθόρμητη και δεν είχα μαζί μου το ασύρματο μικρόφωνο.