Rib and Sea

Κείμενο, φωτογραφίες, βίντεο : Ιωσήφ Παπαδόπουλος.

Στοιχεία από το βιβλίο του Αντώνη Σοφού "Ο Άη Μάμας στ' Αποκράνι".

Γράφει στο βιβλίο του, με τίτλο "Ο Άη Μάμας στ' αποκράνι", ο αείμνηστος Αντώνης Σοφός:

"Πότε εξαπλώθηκε η λατρεία του αγίου Μάμα στη Δωδεκάνησο δεν είναι δυνατόν να προσδιορίσω. Πιθανόν αυτό να συνέβη μετά την εξάπλωση της λατρείας του στη Μικρά Ασία. Η γειτνίαση Δωδεκανήσου - Μικράς Ασίας θα βοήθησε, κυρίως όμως ο μαρτυρικός θάνατος ενός δεκαοκτάχρονου νέου δεν μπορούσε παρά πολύ να συγκινήσει... Στην Κάσο σώζονταν μέχρι πριν από τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο τα ερείπια του αρχικού ναού, ο οποίος βεβηλωθείς εγκατελείφθη και κατέπεσε, για να κτιστεί κατά τα μέσα του ΙΘ΄ αιώνα ο ναός που υπάρχει σήμερα....

... Σαν προστάτης των ακριτών, ο άγιος Μάμας ανήκει στη σειρά των στρατιωτικών αγίων. Μαζί με τον άγιο Γεώργιο τον συναντάμε σε ακριτικούς στίχους :

Ο βασιλιάς Αλέξανδρος Αλεξανδροπολίτης
έκαμεν μίαν γεορτήν και μίαν γεορτήν μεάλην,
έκαμεν μίαν τ' άϊ Γεωρκού και μίαν τ' άϊ Μάμμα.

... Σημαντικότερη από τις περιοχές που υπάρχουν στη νότια ακτή της Κάσου είναι τα Θυρρά, για δύο λόγους. Για τις τρεις πέτρες που βρίσκονται στο άνοιγμα του κολπίσκου, και είναι ορατές από την αυλή του μοναστηριού, αλλά και για το ίδιο το μοναστήρι άγιος Μάμας που βρίσκεται σε ύψωμα στον μυχό του κολπίσκου. Σύμφωνα με την παράδοση, τα τρία νησάκια ήταν τρεις φρεγάδες. Κάποτε λοιπόν, που στο μοναστήρι μονάζαν δύο καλόγριες, η μια σηκώθηκε πρωί-πρωί γιατί θα πήγαινε στην ακρογιαλιά να μαζέψει αλάτι. Μόλις όμως άνοιξε την πόρτα, βλέπει τρεις φρεγάδες αραγμένες στα Θυρρά, φοβήθηκε και φώναξε τη Μαριά :

Ω τ' α(δ)έρφι μου Μαριά
τρεις φρεγάδες στα Θυρρά.

Βγήκεν αμέσως κι' εκείνη, μπήκαν στο ναό, γονατισμένες παρακάλεσαν τον Άγιο :

Άη Μαμάτση μου
τσαι κάμε μού τες πέτρες.

Αμέσως η παράκληση εισακούστηκε και γίνηκαν οι φρεγάδες πέτρες".

Ο Καρπάθιος λόγιος εκπαιδευτικός Ανδρέας Ασλανίδης, που δίδαξε τα κασιωτόπουλα επί πενταετία (από το 1881) στο πρώτο εκπαιδευτήριο που κτίστηκε στην Παναγία της Κάσου μετά το Ολοκαύτωμα, αναφέρει ότι στην περιοχή Αποκράνι, "επί ρωμαντικής και ωραίας χαράδρας υπάρχει ναός του οσίου μάρτυρος Μάμαντος, αρχαιοτάτης εποχής, ο οποίος, βεβηλωθείς, εγκατελείφθη και κατέπεσε", χωρίς να αναφέρει τα κατάλοιπα που υπήρχαν κατά την εποχή του...

... Ήταν όμως ο ναός του Άη Μάμα ένα ξωμονάστηρο, που έχτισαν οι βοσκοί και το συντηρούσαν, αφού είναι το σπίτι του προστάτη Αγίου, ή ήταν μονή όπου ζούσαν μοναχοί σε κελλιά που αφάνησαν οι βροχές; Παράδοση βοηθά να υποθέσουμε ότι κοντά στο ναό του Άη Μάμα υπήρχε και νεκροταφείο για τους καλογήρους...".

Θέλοντας να αναφέρω τους λόγους που το ξωμονάστηρο του Άϊ Μάμα διατηρείται σήμερα σ' αυτή την εκπληκτική κατάσταση, θα δανειστώ τα λόγια του αείμνηστου Αντώνη Σοφού :

"Χάρις στις ενέργειες της Καλλιόπης Ζούλη, της πασίγνωστης Μαυρίνας, έχει επιτελεστεί ένα αξιόλογο έργο στην Ιερά Μονή Αγίου Μάμα, δηλαδή η ανέγερση μεγάλης σάλας διασκεδάσεων, μαγειρείου και κουζίνας με γεννήτρια φωτισμού, εξοπλισμό εκκλησίας και δωματίων. Πρέπει επίσης να αναφερθώ και στη συμβολή του ανδρός της Γιάννη Ζούλη, ο οποίος δούλεψε σκληρά επί καθημερινής βάσεως, σαν εργάτης, εντελώς δωρεάν, για την διεκπεραίωση αυτών των έργων. Έχουν ξοδέψει και οι δύο μαζί πολλά χρήματα για εργατικά και άλλα έξοδα, σε καθημερινή βάση".

Πράγματι. Αν δεν ήταν το ζεύγος Γιάννη και Καλλιόπης Ζούλη - κυρίως της δεύτερης - ίσως να μην υπήρχε σήμερα το ξωμονάστηρο του Άϊ Μάμμα. Με το δικό της προσωπικό ενδιαφέρον, τόσο στην Κάσο όσο και στην Αμερική, συγκέντρωσε χρήματα για να γίνουν όσα πιο πάνω αναφέρει ο αείμνηστος Αντώνης Σοφός. Παράλληλα, με τον δυνατό χαρακτήρα και την ξεχωριστή προσωπικότητά της, πρωτοστατούσε στις εργασίες κατασκευής και συντήρησης, έδινε εντολές, έβαζε ακόμη και δικά της χρήματα όταν τα χρήματα του Αγίου δεν ήταν αρκετά. Ευτυχώς υπάρχουν τα υπόλοιπα μέλη της εκκλησιαστικής επιτροπής, με επικεφαλής τον Δημήτρη Βελούδο, που αντικαθιστούν επαξίως την Μαυρίνα σήμερα που οι δυνάμεις της δεν της επιτρέπουν να τρέχει όπως έκανε τόσα χρόνια.

Θα έλεγα ότι το όνομα της Καλλιόπης Ζούλη, περισσότερο γνωστή στην Κάσο σαν Μαυρίνα, είναι άρρηκτα δεμένο με το ξωμονάστηρο του Άϊ Μάμμα. Πιστεύω δε ακράδαντα ότι αν υπήρχαν στην Κάσο άλλα δέκα άτομα με το κουράγιο, την ενεργητικότητα και την τιμιότητα της Καλλιόπης Ζούλη, το νησί θα ήταν σήμερα πολύ διαφορετικό. Είναι χαρακτηριστική η φράση της Μαυρίνας, στα λίγα λόγια που αντάλλαξε μαζί μου στο βίντεο που ακολουθεί : "Εγώ δεν θέλω τίποτε. Να είμαι μόνο καλά και να πασπατεύω μέσα στον Άγιο"!

Θυμάμαι, τα πρώτα χρόνια που επισκεπτόμασταν την Κάσο, στις αρχές της δεκαετίας του '80, ότι για να φθάσει κανείς στον Άϊ Μάμμα έπρεπε να βάλει σε μεγάλη δοκιμασία το αυτοκίνητό του. Υπήρχε βέβαια χαραγμένος δρόμος, αλλά ήταν γεμάτος πέτρες και λακκούβες από τις βροχές και τις κατολισθήσεις του χειμώνα. Η άσφαλτος που έφθασε ως εκεί άλλαξε το τοπίο και τον αριθμό των επισκεπτών. Γράφει χαρακτηριστικά ο Αντώνης Σοφός στο βιβλίο του :

"Σήμερα το προσκύνημα στον Άη Μάμα δεν είναι δύσκολο, όπως ήταν παλιότερα όταν ο δρόμος ήταν δύσβατος, ανώμαλος και κακοτράχαλος... ο σύγχρονος αυτοκινητόδρομος μείωσε τον χρόνο μετάβασης. Αυτό είχεν ως αποτέλεσμα να αυξηθούν οι προσκυνητές, να γίνονται και εκεί βαπτίσια, όπως και στον Άη Γιώργη της περιοχής Χαδιές. Έτσι τα έσοδα αυξήθηκαν και ασφαλώς θα πολλαπλασιαστούν όταν ο δρόμος ασφαλτοστρωθεί...".

Λίγο πιο κάτω ο Αντώνης Σοφός έγραφε, περιγράφοντας τα συναισθήματα του επισκέπτη καθώς αυτός πλησίαζε στον Άϊ Μάμμα :

"Κέρδος του προσκυνητή είναι να ξεκινήσει, πριν ο ήλιος ανατείλει. Όταν φτάσει στην κορφή του βουνού ο ήλιος θα έχει ανατείλει. Τότε θα έχει διανύσει τη μισή απόσταση. Είναι απαραίτητο να γίνει στάση. Όσο ο προσκυνητής θα μείνει εκεί θα νιώθει να τον χαϊδεύει ο βουνίσιος δροσερός αέρας. Αν κοιτάξει προς τη νότια θάλασσα, στα δεξιά του θ΄αντικρύσει, σε βάση υπερυψωμένο, ένα Σταυρό, όταν ήταν ακόμη σε χρήση ο παλιός δρόμος, για να βοηθάει τον διαβάτη που όδευε προς τον Άη Μάμα, να μην ξεστρατίσει.... κι' αν κοιτάξει προς το βοριά, τη θάλασσα που θ' αντικρύζει θα τη νομίζει μεγάλη λίμνη, οι δικές της παραλίες θα είναι οι παραλίες της Κάσου, της Καρπάθου, της Μακράς, των Αρμαθιών και των Κασίων νήσων...

... Όταν πια φτάσει στο "απλάϊ, που απλώνεται εμπρός από το μοναστήρι, "εις θέσιν καλουμένην Αποκράνι, κάτωθεν της οποίας απλούται το Αιγυπτιακό Πέλαγος", εκεί πρέπει να σταθεί, πριν περάσει στην αυλή του μοναστηριού, ν' αναπνεύσει το δροσάερο, που αποπνέουν το βουνό και η θάλασσα, ν' ακούσει αόρατην ορχήστρα, όργανά της είναι τα "σαμπάλια" των κοπαδιών, αν είναι ο χρόνος οι μαντρες να βρίσκονται στην "Άνω Γη", και το κελάηδημα των πουλιών. Στην περιοχή αυτή χτίζουν τη φωλιά τους πέρδικες πολλές...".

Και ο Αντώνης Σοφός, περιγράφοντας το πανηγύρι που πραγματοποιείται στη μνήμη του Αγίου Μάμμα, αναφέρει :

"... Το χαρακτηριστικό των κασιώτικων πανηγυριών είναι ότι οι Κασιώτες, ανεξαρτήτως της κοινωνικής ή της οικοκονομικής των θέσης, συγκεντρώνονται στο ναό που εορτάζει, συνεορτάζουν και διασκεδάζουν, σαν να είναι μια οικογένεια. Εκείνο που τους βοηθά είναι η δωρεάν από το ναό προσφορά της βάσης μιας διασκέδασης, του φαγητού και του κρασιού...".

Να όμως πώς περιγράφει στον Αντώνη Σοφό το πανηγύρι του Άϊ Μάμμα, όπως το έζησε το 1949 η Ελένη Αντωνιάδη :

"Όταν επήγα για πρώτη φορά το 1949 στην Κάσο, πολύ μου άρεσε να συναναστρέφομαι τους γέρους, γιατί μου έλεγαν παλιές ιστορίες. Και πιο πολύ μου άρεσε να πηγαίνομε στα μοναστήρια. Πριν πιάσομε το δρόμο, η μάνα μου έβαζε σ' ένα καλαθάκι σπίρτα, κεριά, ένα μπουκάλι λάδι και "μουζουί" για να ανάψομε τα κεριά και τα καντήλια και να θυμιάσομε το μοναστήρι. Τότε περίμενα πότε θα φτάσει η ημέρα της εορτής του Άη Μαμα, συχνά η μάνα μου μου μιλούσε γι' αυτό.

Λίγες ημέρες πριν από την εορτή όλες οι πολιάτισσες έκαναν "αλαζάνια" - τα αλαζάνια μοιάζαν με τις σημερινές πέννες του εμπορίου - αυτά θα τα έπαιρναν την παραμονή στο μοναστήρι. Ζυμώναν άσπρο χάσικο αλεύρι, έπλαθαν ένα λεπτό φύλλο και το έκοβαν σε μικρά τετράγωνα κομματάκια. Αυτά τα τυλίγαν σε "αργάτι" και τα έσφιγγαν με την "φουχτά" τους, για να ενώσουν τις δύο πλευρές. Τα έβγαζαν από τα αργάτια, τα πασπάλιζαν με αλεύρι για να μη γίνουν το ένα, τα απλώναν στον ήλιο και. όταν στέγνωναν, τα έβαζαν σε μαξιλαροθήκη, αυτήν είχαν για σακκούλι.

Δυο-τρεις ημέρες πριν από την εορτή του Αγίου, μερικές πολιάτισσες και μερικοί πολιάτες πηγαίναν στο μοναστήρι. Οι γυναίκες καθαρίζαν το μοναστήρι μέσα κι' όξω, οι άντρες μαζεύαν από γύρω ξερά ξύλα, μ' αυτά θα μαγειρεύαν τα αλαζάνια, και μερεμετίζαν όλες τις ζημιές των δωματίων και του ναού.

Την παραμονή της εορτής πολιάτες και πολιάτισσες μαζευτήκαμε στον περίβολο της Αγίας Τριάδας, από εκεί θα ξεκινούσαμε. Πιάσαμε το δρόμο, δρόμος ήταν αυτός ή κακοτράχαλο μονοπάτι; Μερικοί, καβάλα σε μουλάρια ή γαϊδούρια, προπορεύονταν, εμείς το' χαμε αποφασίσει να πάμε με τα πόδια. Πάνω στα σαμάρια ήταν απλωμένες πολύχρωμες μπατανίες και στη μουράγια των ζώων ήταν κρεμασμένες χάντρες πολύχρωμες κι' απ' αυτές οι πιο πολλές ήταν γαλάζιες. Εκείνοι που "λαλούσαν" τα ζώα φορούσαν κασκέτα και στο λαιμό τους είχαν κόκκινα κλαδωτά μαντήλια, όπως αυτά που φορούν σήμερα οι βοσκοί. Κι'  έτσι στενός που ήταν ο δρόμος, είχαμε σχηματίσει μια μακριά γραμμή, αφού πηγαίναμε ο ένας πίσω από τον άλλο, κι' εκείνοι που θα μας έβλεπαν από μακρυά, καθώς οι γυναίκες φορούσαν φουστάνια πολύχρωμα, θα θαυμάζαν το πανόραμα που σχηματιζόταν.

Ο εσπερινός έγινε νωρίς κι' όταν τελείωσε, πήγαμε να δειπνήσομε. Όλοι κάτι είχαν ετοιμάσει, ακόμη μερικοί είχαν φέρει και κασιώτικο κρασί και ούζο. Κερνούσε ο ένας τον άλλο, ήπιαμε και λίγο κρασί, ευχηθήκαμε "του χρόνου νά'μαστε καλά και να ξαναρτούμε", κουρασμένοι καθώς ήμαστε, για ύπνο ετοιμαστήκαμε. Πού όμως, αφού τα δωμάτια μέσα είχαν τα χάλια τους; Βρήκαμε εδώ κι' εκεί "σκεπό", όσοι ήρτανε καβάλα, πήραν τη "στρατούρα" και την έκαμαν στρώμα, όλοι και κάτι για σκέπασμα είχαμε φέρει, δεν έλειπε και κάτι για στρώμα.

Το δε πρωί, μόλις ακούσαμε να χτυπά η καμπάνα, έτοιμοι καθώς είμαστε, πήγαμε στο ναό και παρακολουθήσαμε τη λειτουργία μέχρι το τέλος. Εκείνο το χρόνο ο Ηλίας ο Χειράκης - Λεντή οι πιο πολλοί τον έλεγαν, που κρατούσε το μοναστήρι κι' είχε και μελίσσια - είχε δώσει στον παπά μια σουπιέρα γεμάτη μέλι. Αυτός βουτούσε ένα κομμάτι από μια πίττα στο μέλι και το μοίραζε. Ύστερα όλοι καθήσαμε κατάχαμα (δ)ιπλοπό(δ)ι - δεν είχαμε βγει καθόλου από το ναό - απλώσαμε μακρόστενες πετσέτες στα γόνατα. Μας μοίρασαν από ένα πιάτο αλαζάνια με τη σιτάκα, αυτό ήταν το φαγητό μας, τίποτε άλλο. Μας μοίρασαν κι' ένα κομμάτι καρπούζι, όπως γίνεται μετά τη λειτουργία στα ξωκκλήσια. Ύστερα ετοιμαστήκαμε και πήραμε το δρόμο για το Πόλι.

Όταν φτάσαμε στο Πόλι, στην αυλή της Αγίας Τριάδας βρήκαμε εκείνους που δεν μπορούσαν να "νεουλιάσουν" στο μοναστήρι. Είχαν φέρει και μας μοιράζαν σιτάκα, είχαν φέρει και καναπέδες και καρέκλες, κουρασμένοι καθίσαμε, άρχισαν να μας κερνούν και κρασί. Δεν άργησαν να αρχίσουν οι μαντινάδες κι' οι χοροί, το γλέντι που ακολούθησε κράτησε μέχρι την αυγή. Το γλέντι αυτό δεν το ξέχασα, ούτε θα το ξεχάσω".

Αξίζει πιστεύω να διαβάσετε ολόκληρο το βιβλίο του Αντώνη Σοφού - "Ο Άη Μάμας στ' Αποκράνι" - που θα το βρείτε (ελπίζω) στον "Σύλλογο των εν Ελλάδι Κασίων", που εδρεύει στην οδό Γ' Σεπτεμβρίου 56, στην Αθήνα. Εκεί θα βρείτε πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιστορία του ναού του Άϊ Μάμμα, για τον μοναχό-γιατρό Χριστόφορο ο οποίος μόνασε στον Άϊ Μάμμα και σαν θεραπευτής αγαπήθηκε πολύ από τους Κασιώτες, αλλά και για τον τρόπο με τον οποίον γινόταν το πανηγύρι τα πρώτα χρόνια.

Φέτος πάντως υπήρξαν, για πρώτη φορά, δύο γλέντια στο πανηγύρι του Άϊ Μάμμα. Ένα στη σάλα, με επικεφαλής τον νεαρό ταλαντούχο λυράρη Ανδρέα Χασαπλαδάκη και δύο φίλους του στο λαούτο και στην κιθάρα, και ένα δεύτερο στην αυλή, δίπλα στην εκκλησία, με λυράρηδες, λαουτιέρηδες και μαντιναδόρους της παλιάς φρουράς, όπως ο Ντίνος, ο Δημήτρης Περσελής, ο Νεκτάριος Σταματάκης και ο Γιώργος Περσελής. Εκ πρώτης όψεως το γεγονός θα περνούσε απαρατήρητο, αν δεν υπήρχαν αυτοί που γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα.

Μια χωρίς σοβαρό λόγο (κατά την γνώμη μου) παρεξήγηση, λοιπόν, και ένας εκατέρωθεν ανυποχώρητος εγωϊσμός ήταν κυρίως οι λόγοι που δημιούργησαν τα χωριστά μουσικά "πηγαδάκια" στο φετινό πανηγύρι του Άϊ Μάμμα. Νομίζω ότι στα μικρά και εγκαταλειμένα από την Πολιτεία νησιά του Αιγαίου η διατήρηση τέτοιων αδικαιολόγητων διενέξεων και ανταγωνισμών είναι αδικαιολόγητη και αυτό θα πρέπει κάποια στιγμή να γίνει από όλους αντιληπτό και να σταματήσει. Πιστεύω ότι η ομόνοια και η ομοψυχία των κατοίκων μπορούν να αποτελέσουν την τροχοπέδη για την εγκατάλειψή των μικρών νησιών του Αιγαίου, ώστε αυτά να μην κατοικούνται στο μέλλον μόνο από αιγοπρόβατα...