Rib and Sea

Κείμενο - Φωτογραφίες : Ιωσήφ Παπαδόπουλος.

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέμεσις τον Ιούνιο του 1998.)

Ο ήλιος ο ηλιάτορας ανέτειλε το ανοιξιάτικο εκείνο πρωϊνό του Μάη πάνω από τον λόφο του Προφήτη Ηλία, λίγο έξω από τη Λιβαδειά, και έλουσε με φως τις ιερές πέτρες του μαντείου του Τροφωνίου και του ναού του Διός Βασιλέως, που πρόσφατα έβγαλε από τον προαιώνιο ύπνο τους η αρχαιολογική σκαπάνη ενός ιδιώτη!

Χώρος μυσταγωγικός και ιερός, το μαντείο του Τροφωνίου. Χώρος όπου έλαβε χώρα, σύμφωνα με μαρτυρίες, η τελική μυητική στέψη των Μακεδόνων βασιλέων Αμύντα, Φιλίππου και Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πράγματι, το περίφημο Ιερό διακρινόταν από μια μοναδική ιδιαιτερότητα, τόσο του χώρου όσο και ενός εκπληκτικού τυπικού, ενός συνταρακτικού λειτουργικού ακολουθίας. Ο συνδυασμός της λειτουργίας αυτών των στοιχείων είναι και ο αψευδής μάρτυρας της βασιλικής αναγόρευσης και ενθρόνισης.

Οι μέχρι πρότινος ερευνητές αναζητούσαν το μαντείο του Τροφωνίου κοντά στις πηγές της Ερκύνης, στην πόλη της Λιβαδειάς. Προσεκτική μελέτη όμως των κειμένων του Παυσανία έστρεψε την προσπάθεια της αναζήτησης του μαντείου, αλλού, στο λόφο του Προφήτη Ηλία, δυτικά της Λιβαδειάς. Με δύο χαρακτηριστικές φράσεις του, ο Παυσανίας, έδωσε με σαφήνεια το στίγμα του μαντείου (ΙΧ 39, 9) “έστι δε το μαντείον υπέρ το άλσος επί του όρους”, και κατά την πολύ πιθανή συμπλήρωση του κειμένου “διείργει (ο ποταμός) απ’αυτής (της πόλεως) το άλσος του Τροφωνίου”.

Ποια είναι όμως σήμερα η εικόνα και η δραστηριότητα που παρουσιάζεται στο λόφο του Προφήτη Ηλία εκ μέρους κάποιων σύγχρονων νεοελλήνων, μιας πάσχουσας από ανίατη ιστορική αμνησία πολιτείας και της, περιέργως, αδιαφορούσας τοπικής ιερατικής Αρχής; Ο γραφικός ναός του Προφήτη Ηλία, ο οποίος συζεί αρμονικά με την αρχαία κληρονομιά του μαντείου, από τη μια πλευρά, κλειδωμένος όμως και απροσπέλαστος στον περαστικό που θα ήθελε να ανάψει ένα κερί, και κάποια αυθαίρετα, όπως καταγγέλθηκε, κτίσματα και ψησταριές ιδιωτών, από την άλλη, με την συνοδεία της απαραίτητης τουαλέτας να “κοσμεί”, σε ελάχιστα μέτρα απόσταση, το σημείο όπου συνετελείτο η βασιλική μύηση και στέψη! Καταγγέλθηκε μάλιστα ότι κατά τις εργασίες εκσκαφής του βόθρου της τουαλέτας, στο δυτικό άκρο του ναού του Διός Βασιλέως, στη μεγάλη αψίδα του μεγάλου Βακχείου, ακριβώς εκεί όπου εμυήθησαν οι Μακεδόνες βασιλείς, το μηχάνημα εκσκαφής έφερε στο φως ένα... κιονόκρανο, εύρημα που δεν είχαν τη χαρά να φέρουν στο φως οι αρχαιολόγοι, το οποίο απεμακρύνθη όπως-όπως, προκειμένου να συνεχιστεί η εκσκαφή του βόθρου της τουαλέτας!

Ο λόφος του Προφήτη Ηλία, δυτικά της Λιβαδειάς, από θρησκειολογική άποψη, έχει όλα τα χαρακτηριστικά του αποκαλούμενου Ιερού Ορους. Ολες οι πρωτογενείς ιεροφάνειες, που μάλιστα σώζονται λειτουργικά, είναι εύκολα ορατές πάνω και γύρω από τον λόφο, ακόμη και σήμερα. Τα ίδια προδιαγεγραμμένα “σημεία” που διαμορφώνουν κάθε ιερό τόπο σε όλα σχεδόν τα μήκη και πλάτη της γης, πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από θρησκευτικά συστήματα. Ενας μικρός λόφος, με επιπεδοποιημένη κορυφή, περιτριγυρίζεται από ένα τμήμα γης στο οποίο ενυπάρχουν αντιπροσωπευτικά στοιχεία χλωρίδας και πανίδας, τα οποία εξασφαλίζουν τη διατροφή των κατοίκων στους οποίους ανήκει το Ιερό. Ο ιδιαίτερος αυτός χώρος χωρίζεται από την υπόλοιπη ευρύτερη περιοχή με φυσικά εμπόδια. Χαράδρες, γκρεμούς, πλάκες και, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, περιβάλλεται από τέσσερα επώνυμα ποτάμια. Ο ιερός τόπος της Λιβαδειάς είναι ένα ολοκληρωμένο, θα έλεγε κανείς, αντίγραφο αυτού του προτύπου, το οποίο περιβάλλεται από τέσσερα ποτάμια : Την Έρκυνα, τον χείμαρρο Κεφαλάρι της Σούρπης, τον Ξηριά και την Προβασίη (Μακρυσαίος), με τον αυλητικό κάλαμο που μνημονεύει ο Θεόφραστος. Τα ίδια “σημεία” συναντώνται και στις συμβολικές κατασκευές του Τεπέ, του Ζιγκουράτ και των βαθμιδωτών ναών από το βουδιστικό Μπαραμπαντούρ έως τις πυραμιδοειδείς κατασκευές της Κεντρικής Αμερικής.

Τα μνημεία που υπάρχουν στην κορυφή του Ιερού Ορους της Λιβαδειάς, είναι εξ ίσου εκπληκτικά. Πρώτον, ο Ναός. Οι θεοί των λόφων έχουν χθόνιο αλλά και ουράνιο χαρακτήρα. Γήϊνο αλλά και ηλιακό. Τροφώνιος, τροφή-ώνια από τη χθόνα Γη, αλλά και γιος του Απόλλωνα. “Τροφωνίω τω Απόλλωνος και  Τροφώνιος εκατηβόλος”, σύμφωνα με τον Πίνδαρο. Εχει μεγάλη σημασία να τονιστεί ότι τα ερείπια του ναού αυτού, του ναού του Διός Βασιλέως, είναι τα κατάλοιπα ενός μεγαλεπήβολου έργου, που απέβλεπε στην ανέγερση ενός ναού πανομοιότυπου με το θαυμαστό ναό του Διός στην Ολυμπία, και τον οποίο άρχισε να οικοδομεί με μακεδονικά χρήματα, κατά την Ελληνιστική εποχή, ο Αντίοχος 4ος ο Επιφανής, γνήσιος απόγονος του Σέλευκου. Ο ναός παρέμεινε ημιτελής ήδη από την αρχαιότητα, αλλά το γεγονός ουδόλως μειώνει την αξία του εγχειρήματος. Το οικονομικό βάρος του μεγάλου βασιλικού ναού σε μια τέτοια εποχή ήταν φυσικό να έχει και αρνητικές επιπτώσεις, εξαιτίας κυρίως των συχνών πολέμων.

Δεύτερον, το Ανάκτορον, η Οικία του βασιλέως. Ο Τροφώνιος λατρευόταν με αυτό ακριβώς το επίθετο. Είναι ένας Ζευς Βασιλεύς. Ενας Rex Deus.

Τρίτον, το Ιερό Δένδρο, η αγριοσυκιά (Ερινεός), που σώζεται μέχρι σήμερα, στην κορυφή ενός βράχου από πυριτόλιθο, και της οποίας η θρησκευτική παρουσία είναι εξακριβωμένη σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, έως την Ινδία, αλλά και την Ινδονησία, η γνωστή διεθνώς ως Icus Religiosa,

Τέταρτον, ο βράχος, ο Βωμός, συνήθως από πυριτόλιθο. Η αρχαιότερη Ισχυοφάνεια, που με το περασμα του λατρευτικού χρόνου αποκτά θεοφανειακή ταυτότητα και μορφοποιείται σε Ιερό Θυσιαστήριο και σε Αγία Τράπεζα. Κάτω από το Ιερό Δένδρο παρατηρείται ο Βωμός από πυριτόλιθο, σε τέτοια συζυγία με το Δένδρο. Ο Βωμός φέρει αβαθές βάθρο, όπου, κατά πάσα πιθανότητα, ήταν η βάση του αρχαίου ξόανου Τροφωνίου.

Πέμπτον, το Φίδι. Φύλακας του αείζωου Δένδρου της Ζωής. Ενα είδος τοτεμικού ζώου καταγωγής. “Ο δε μάντις, όφις ην” [σχόλια εις Αριστοφ. Scolia in nudes (scholia vetera), Νεφ. 507].

Εκτον, η Πηγή. Μια δίδυμη Ιερή Πηγή, της Λήθης και της Μνημοσύνης (Παυσανία ΙΧ, 39, 8), σε έμμεση συνάρτηση με το Δένδρο, που υγραίνει τις ρίζες του και το καθιστά Αθάνατο, αφού συνεχώς ανανεώνεται, αναγεννάται, πεθαίνει και ανασταίνεται.

Εβδομον, ο Τάφος, το Μνήμα, όπου μέσα ζων και αυτοαναιρούμενος στην αδελφική του υπόσταση, ένας αληθινός απράγμων θεός, ένας Deus Otiosus, έζησε, πέθανε και ετάφη. Ο Μεγάλος μυθικός Πρόγονος. Εκείνος που δίδαξε τον προσπορισμό τροφής, ένας Τροφώνιος, ένας φύλαρχος-βασιλεύς-ιερεύς. Ενας King Priest. Ενας μύθος που εισήχθη από την Αίγυπτο μέσω του Ηροδότου και αποδόθηκε αργότερα στον Τρο΄φωνιο )Παυσανία ΙΧ, 39, 5), αναφέρει το κομμένο κεφάλι του Αγαμήδη. Ο μύθος στην απλή του διάδοση συνδέθηκε με τις αρχιτεκτονικές ιδιότητες του Τροφωνίου, που, κυρίως, δικαιολογούν την τελική Αποθέωση, αλλά ουσιαστικά το κομμένο κεφάλι του Αγαμήδη, που στην πραγματικότητα είναι η άλλη φύση του Τροφωνίου, καταδεικνύει μιαν αιτιολογία χρησμοδοσίας. Στη θρησκειολογία είναι γνωστό ότι το κομμένο κεφάλι μιλάει και δίνει χρησμούς.

Εδώ ακριβώς εντοπίζεται το εγγενές σημείο της βασιλικής μύησης. Οποιος κρινόταν ικανός να υποστεί έναν οδυνηρό κύκλο παθών, που κορυφωνόταν στην κατάβαση στον Τάφο του Τροφωνίου, ομοιωνόταν με τη θεότητα και κέρδιζε τις βασιλικές και λοιπές ιδιότητες του αρχικού ήρωα.

Ο ήρωας Τροφώνιος, μέσα απ’αυτό το τυπικό, αναδείχθηκε και ως μάντης. Ενας αντιπρόσωπος των ζωντανών στον Αδη, ένας εκπρόσωπος των νεκρών στο Σήμα, στον Σηκό, στον Τάφο, στο Αδυτο. Σ’αυτό που κατά την κλασσική αρχαιότητα ήταν γνωστό ως μαντείο του Τροφωνίου.

Πού, όμως, συνετελείτο η βασιλική μύηση και στέψη; “Τον αναβάντα παρά του Τροφωνίου, οι ιερείς καθίζουσιν επί θρόνον, Μνημοσύνη καλούμενον, κείται δε ού πόρρω του αδύτου” (Παυσ. ΙΧ 39, 13). Είναι το κορυφαίο σημείο της τελετής. Ο μυούμενος ενθρονίζεται σε θρόνο, στο έμβλημα της Βασιλείας. Σύμφωνα με την περιγραφή, ο ξακουστός αυτός θρόνος βρισκόταν κοντά στο Αδυτο. Ο πλησιέστερος χώρος που ήρθε στο φως με τις ανασκαφές και που διεκδικεί τα στοιχεία όπου βρισκόταν τοποθετημένος ο θρόνος, είναι το τμήμα της δυτικής, στενής πλευράς του ναού. Η δυτική πλευρά του αρχαίου ελληνικού ναού οδηγούσε στην Ανάσταση και την Αναγέννηση.

Η ιδιομορφία του χώρου της βασιλικής μύησης καταδεικνύεται από τα εξής τρία στοιχεία : 1. Ο ναός ήταν του Διός Βασιλέως. 2. Ειδικά ο ναοίς αυτός της Λιβαδειάς ξεχώριζε για κάτι εξαιρετικό και μοναδικό στην ηπειρωτική Ελλάδα. Στη δυτική πλευρά του, αντί για οπισθόδομο, έφερε αψίδα. Η αψίδα (θόλος), το ήμισυ ενός κυκλικού οικοδομήματος, συνατάται σε όλα τα μεγάλα αρχαιοελληνικά θρησκευτικά κέντρα. Η αψίδα αυτή αποτελείται από μια κυκλική συστοιχία ναρθηκοστέλεχων κιόνων, που καταλήγουν στην κοσμημένη με ανθέμια βακχεύουσα κυκλική στέγη. Μέσα λοιπόν σ’αυτό το μεγάλο Βακχείο, διαδραματιζόταν η αναγόρευση που κέρδιζε ο ελαίω θεού βασιλεύς, ή, σε θρησκευτικό επίπεδο, ο την χάριν και το έλεος του θεού αξιωθείς ιερεύς. 3. Το τρίτο στοιχείο εντοπίζεται στην ύπαρξη, μέσα στην αψίδα, του Θρόνου.

Η βασιλική μύηση και στέψη του Αμύντα, δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Ο Αμύντας, όμως, έφερε τον τίτλο του βασιλέως προτού μυηθεί στο μαντείο του Τροφωνίου. Τότε τι απεκόμισε από την κατάβαση; Στα αρχαιότερα στάδια, οι κληρονομικοί βασιλείς υποβάλλονταν σε μια μυητική αναγόρεση και στέψη, που είχε ως αποτέλεσμα το κέρδος της βασιλικής ράβδου. Στις μέρες μας, η ράβδος αυτή παραδίδεται στους Ευρωπαίους βασιλείς - όσους υπάρχουν ακόμη - ως σκυτάλη.

Τα ερείπια του ναού του Διός Βασιλέως, όσα δεν διασκορπίστηκαν στις γύρω πλαγιές και δεν χρησιμοποιήθηκαν για το κτίσιμο πυροβολείων κατά τον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο, παραμένουν στο έλεος των καιρικών φαινομένων και των ασεβών επισκεπτών. Ελπίζεται ότι ο Δήμος Λιβαδειάς, ο οποίος πήρε τη σκυτάλη από τον ιδιώτη κ. Στάθη Βαλλά, θα συνεχίσει τις ανασκαφές και θα αξιοποιήσει το μνημείο αυτό της αρχαίας μας κληρονομιάς, απομακρύνοντας συγχρόνως το “ευαγές ίδρυμα” της... τουαλέτας που ευτελίζει τον ιερό, ούτως ή άλλως, χώρο, και βάζοντας ένα τέλος στις αυθαιρεσίες των ιδιωτών που καταλαμβάνουν σταδιακά ολόκληρο τον λόφο του Προφήτη Ηλία με παράνομα κτίσματα, ψησταριές και χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων! Οσο για τους ιθύνοντες της Εκκλησίας; Είθε ο νέος αρχιεπίσκοπος, αν όχι ο τοπικός μητροπολίτης, να έχει κάποιο λόγο να αρθρώσει γι’αυτήν την ασχήμια. Αν φροντίζουμε να μένουν αλώβητα τζαμιά και μιναρέδες - και καλά κάνουμε - αν διαμαρτυρόμαστε γιατί ναοί της χριστιανοσύνης βεβηλώνονται στα βάθη της Ασιατικής Τουρκίας και της κατεχόμενης Κύπρου, τότε γιατί μένουμε απλοί θεατές στον διασυρμό και τον βιασμό των μνημείων που μάς άφησαν παρακαταθήκη οι δικοί μας πρόγονοι;

Υστερόγραφο : Επισκέφτηκα και πάλι προ ημερών τον ιερό αυτό χώρο για να ανανεώσω το φωτογραφικό μου υλικό, μέρος του οποίου είχε χαθεί μετά την αποχώρησή μου από το περιοδικό "Νέμεσις". Με έκπληξη διαπίστωσα λοιπόν ότι οι απαράδεκτες εκείνες τουαλέτες απομακρύνθηκαν! Ρώτησα τους άνδρες της Πυροσβεστικής, οι οποίοι έκαναν τη βάρδεια τους στον λόφο του Προφήτη Ηλία, αν γνώριζαν κάτι γι' αυτή την εξέλιξη. Μου είπαν ότι οι τουαλέτες απομακρύνθηκαν πριν από αρκετά χρόνια. Και ο άγιος φοβέρα θέλει τελικώς...

Πηγές : Γιώτα Βαλλά (“Η θρησκευτική μύηση και στέψη των Μακεδόνων βασιλέων στο ιερό του Τροφωνίου”).
Ε. Βαλλάς - Ν. Φαράκλας (“Περί του μαντείου του Τροφωνίου εν Λεβαδεία”).